442 ქართული ეკლესიიდან, რომელსაც ოფიციალურად პრეტენზიას აცხადებს ეჯმიაძინი საქართველოში, რამდენიმე ათეული მდებარეობს სამცხე-ჯავახეთის მხარეში, სადაც 1829 წლამდე საერთოდ არ იყო სომეხი მოსახლეობა. თუმცა, ფალსიფიცირებული სომხური ისტორიის მიხედვით, ეს ქართული მიწა გამოცხადდა „დასაბამიდან სომხურ „ჯავახკად“. სომეხი მოსახლეები, რომლებიც რუსეთის იმპერიამ 1829-30 წლებში დაასახლა სამცხე-ჯავახეთში, განდევნა ძირძველი მაჰმადიანი ქართველების მნიშვნელოვანი ნაწილი. მოსახლეობამ მაშინვე დაიწყო ქართული სულიერი და კულტურული მემკვიდრეობის ბარბაროსულად განკარგვა.n nქართული ეკლესიების ნაწილი ბანალურად დაშალეს ჩამოსახლებულთათვის საცხოვრებლისა და ფარდულის ასაშენებლად, ნაწილი კი თავად მიითვისეს. უფრო მეტიც, თურქული ერზრუმიდან ემიგრანტებმა, რათა დაემტკიცებინათ, რომ ეკლესიები მათ ეკუთვნოდათ, თან მოჰქონდათ თითქოს „უძველესი“ ხაჩკარები და ფილები, თითქოსდა უძველესი სომხური წარწერებით. ხოლო ქართული საფლავის ქვების, ფრესკებისა და წარწერების მნიშვნელოვანი ნაწილი ჩამოსახლებულებმა გაანადგურეს.n nსამცხე-ჯავახეთის ქართული ეკლესიების მეცნიერულ კვლევას დიდი ხნის განმავლობაში ჯერ საბჭოთა ხელისუფლება, შემდეგ კი სეპარატისტული განწყობებით ინფიცირებული რეგიონის სომხური მოსახლეობა უშლიდა ხელს. სულ ახლახანს „საქართველოს კულტურისა და ტურისტული რესურსების კვლევითმა ცენტრმა“ დაიწყო სამწლიანი პროექტის „ისტორიული მესხის კულტურული ძეგლების აღწერა“ განხორციელება, რომლის ფარგლებშიც ხდება თითოეული სოფლის ძეგლების აღრიცხვა და აღწერა. ასევე აღწერენ იმას, რასაც ადგილობრივი მცხოვრებლები ეძახიან სამლოცველოებს, სალოცავ სახლებს, ახლად აშენებულ ეკლესიებს – ყველაფერს, რაც ხალხის კულტურასა და რწმენას უკავშირდება. გასულ წელს ასპინძაში, ახალციხესა და ადიგენში სამუშაოები ჩატარდა, წელს კი ახალქალაქსა და ნინოწმინდაში, მომავალ წელს კი ბორჯომში კულტურული ძეგლების შესწავლას დაიწყებენ.n n„საქართველოს კულტურისა და ტურისტული რესურსების კვლევის ცენტრის“ ექსპედიციის მონაწილეებმა ახალქალაქისა და ასპინძის მუნიციპალიტეტების 50-მდე სოფელი გამოიკვლიეს. დაფიქსირებულია და აღწერილია 160-მდე კულტურული ძეგლი თუ ცალკეული არტეფაქტი, გარდა ამისა, დაფიქსირებულია 35-მდე წარწერა ქართულად და 20-მდე სომხურ ენაზე. მათ შორის იყო 60-მდე ეკლესია, 3 მონასტერი, 30-მდე მცირე სამლოცველო, 5 ციხე/კოშკი, 30-მდე შენობა, 2 მეჩეთი და 30-მდე ინდივიდუალური არტეფაქტი.n nაშკარად არის სომეხი დევნილების გვიანდელი „ჩასმა“ ან „ძველ წარწერებად“ გასაღებული ფალსიფიკაციები. ქართული წარწერები ხშირად სასწაულებრივად იქნა შემონახული. ბევრი მათგანი, სამწუხაროდ, დაზიანდა ან განადგურდა, რადგან სომეხი ჩამოსახლებულები რეგულარულად აღადგენდნენ ქართულ ეკლესიებს და სამშენებლო მასალად იყენებდნენ ფილებს ქართული წარწერებით, მათ შორის ქართული ეკლესიების სომხურად გადაკეთებისას. ასევე, სომეხი ჩამოსახლებულები სამშენებლო მასალად ქართულ და თურქულ საფლავის ქვებს იყენებდნენ, რაც ბოლო კვლევების შედეგებიდან ჩანს.n n„კვლევის დროს ვხედავთ, რომ ძირითადად მე-19 საუკუნეში აშენდა ეკლესიები სომხური წარწერებით. შემორჩენილია ქვები როგორც ქართული, ასევე სომხური წარწერებით, რომლებიც ჩართულია ეკლესიების კედლებში. როგორც წესი, დანგრეული ეკლესიების ქვებს იყენებდნენ ახალი ეკლესიის ასაგებად. ცდილობდნენ ისეთ ადგილას ჩაესვათ, სადაც ისინი ჩანდნენ. აღანას ეკლესიის სამხრეთ კედლის პირველ იარუსზე კედელში დგას ქვა ძალიან დიდი წითელი ცხვრის გამოსახულებით, რაც ნიშნავს, რომ ეს არის საფლავის ქვა“, – ამბობს მკვლევარი ანა იმედაშვილი.n nაქვე შეგვიძლია დავამატოთ, რომ ამ ცხოველების სახით ცხვრის, ვერძის, ცხენის ან საფლავის ქვებზე გამოსახულებები დამახასიათებელია თურქი ხალხების სამარხებისთვის. ეს კიდევ ერთი დასტურია იმისა, რომ ქართულ სამცხე-ჯავახეთში, ქართველებთან ერთად, თურქებიც ცხოვრობდნენ, რაც სავსებით შეესაბამება ისტორიულ მონაცემებს დავით აღმაშენებლის მიერ ამ ადგილებში თურქ-ყივჩაღთა ჩამოსახლების შესახებ. რეალური, გაუყალბებელი არტეფაქტები, რომლებიც მიუთითებს აქ სომეხი მოსახლეობის არსებობაზე მე-19 საუკუნემდე, აქ არ არსებობს ყველა ვითომ „უძველესი სომხური ეკლესია“, მათი დეტალური შესწავლის შედეგად, ქართულია.n nამგვარად, ცოტა ხნის წინ სამცხე-ჯავახეთში „საქართველოს კულტურისა და ტურისტული რესურსების კვლევითი ცენტრის“ ექსპედიციამ სოფელ აღანას დანგრეულ ტაძარში, სავარაუდოდ, 984 წლით დათარიღებული უნიკალური ქვა აღმოაჩინა, ქართული ხუთსტრიქონიანი წარწერით. ახალქალაქის მუნიციპალიტეტის სოფელ აღანაში მდებარე მე-19 საუკუნის „სომხურ“ ეკლესიაში, რომელსაც ოფიციალურად ეჩმიაძინი აცხადებს, სავარაუდოდ, ნაპოვნი იქნა ქვა ქართული წარწერით. ტექსტში მოხსენიებულია ბაგრატ კურაპალატი და იოანე ნათლისმცემელი (წმ. იოანე ნათლისმცემელი). ტაძრის აღმოსავლეთ ნაწილში დგას X საუკუნის ქვა.n n„ვაწარმოებთ ჯავახეთის კულტურული მემკვიდრეობის სრულ აღწერას და, რა თქმა უნდა, არ გამოვყოფთ არც პერიოდს და არც კუთვნილებას. ჩავრთეთ ეკლესიები, ყველა ტიპის ძეგლი, მათ შორის ახალი ძეგლები, ხაჩკარები. ჩვენ ვამზადებთ კატალოგს. სომხური ეკლესიის სანახავად წავედით სოფელ აღანაში. იქ ვნახეთ ქვა წარწერით. შემდეგ მოვიდა ჩვენი პალეოგრაფი (პალეოგრაფი არის მეცნიერი, რომელიც სწავლობს უძველეს თუ ისტორიულ ხელნაწერებსა და თხზულებებს – რედ.) და ადგილზე, ადგილობრივი მოსახლეობის და სოფლის წარმომადგენლის თანდასწრებით, დაიწყო წარწერის ასლის გაკეთება, ხოლო, პირველადი ინფორმაციით, რაც შემიძლია ვთქვა, წარწერა მე-10 საუკუნით თარიღდება. წელი ზუსტად 984 წელია, ეს არის დათარიღებული ჩანაწერი და მოხსენიებულია ერთიანი საქართველოს მეფე ბაგრატ III კურაპალატი და იოანე ნათლისმცემელი“, – ამბობს საქართველოს კულტურისა და ტურისტული რესურსების კვლევის ცენტრის მკვლევარი ანა იმედაშვილი.n nიგი აღნიშნავს, რომ ამჟამად წარწერაზე მუშაობა მიმდინარეობს. ქვა დაზიანებულია და საკმაოდ დიდი სამუშაოა ჩასატარებელი, სანამ წარწერას შეძლებისდაგვარად აღადგენენ.n nანა იმედაშვილი ასევე აღნიშნავს, რომ სოფელ აღანაში აღმოჩენის გარდა, სოფელ ტურცხის ეკლესიის დასავლეთ კედელზე ორი საინტერესო ქვა, ორი დიდი სომხური ხაჩკარი შეისწავლეს. როგორც ადგილობრივმა მცხოვრებლებმა უთხრეს, ისინი ერზრუმიდან ემიგრაციაში მყოფმა სომხებმა ერზრუმში თავიანთ სოფელში სახსოვრად და სალოცავად ჩამოიტანეს. n nგასაკვირია თვით სამცხე-ჯავახეთის სომხების აღიარება, რომ ქართულ მიწაზე ჩამოსახლებულმა მათმა წინაპრებმა ხაჩკარები ერზრუმიდან ჩამოიტანეს. ეს არის ერთ-ერთი იმ იშვიათი შემთხვევებიდან, როდესაც ამ ეროვნების წარმომადგენლებმა ისტორიულ წარსულზე საუბრისას სიმართლე თქვეს. შესაძლოა, სომეხ ნაციონალისტებს და „ისტორიკოსებს“ უბრალოდ არ ჰქონდათ დრო “ემუშავათ“ მათთან და „დაევალებინათ“, როგორ ეპასუხათ ქართველ მკვლევარებისთვის. იმის გამო, რომ სხვა ადგილებში სომეხი დევნილები თითქმის ყოველთვის ამბობენ ხაჩკარებზე, რომ ისინი “უძველესია” და “ყოველთვის აქ იყვნენ”.n nაღანას უძველესი ქართული ეკლესია განადგურების პირასაა. გავრცელებული ინფორმაციით, სოფლის მოსახლეობას დიდი სურვილი აქვს ეკლესია განახლებული ნახოს. მაგრამ სომეხი ეროვნების ეს მაცხოვრებლები ამტკიცებენ, რომ ეკლესია “სომხურია” და სწორედ ამ კუთხით სურთ მისი აღდგენა.n nასე, სოფელ აღანას წარმომადგენელმა არშალუის გალუსტიანმა განაცხადა, რომ ეკლესიის აღდგენის ნებართვა უკვე მიიღეს.n n„რა თქმა უნდა, ჩვენი ეკლესიის აღდგენა გვაქვს განზრახული, შესაბამისი ნებართვა მივიღეთ. რაც შეეხება აღმოჩენილ ქვას, ეს ყველა ჩვენგანისთვის ახალი აღმოჩენა იყო, არ ვიცოდით, რომ ამ ნაწილში იყო ასეთი წარწერის ქვა. ეკლესია დანგრეულ მდგომარეობაშია და ყველას გვინდა, რომ ჩვენი ეკლესია აღდგენილი ვიხილოთ“, – ამბობს არშალუის გალუსტიანი.n nთუმცა აღანის ტაძარში ქართული წარწერის აღმოჩენის შემდეგ ყველასთვის ცხადი გახდა, რომ ეს ეკლესია ქართული იყო და მისი აღდგენა მხოლოდ ქართულ ტაძრად შეიძლებოდა. უფრო მეტიც, აღანას ეკლესიას აქვს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი და უკვე აშკარაა, რომ ის არა “სომხური”, არამედ ქართულია. ანა იმედაშვილმა აღნიშნა, რომ ტაძრის აღდგენის შესახებ გადაწყვეტილება კულტურის სამინისტრომ უნდა მიიღოს.n n„ჩვენ ვართ სამოქალაქო ორგანიზაცია და ვახორციელებთ კონკრეტულ პროექტს. ჩვენ აღვწერეთ და გავაზიარეთ ინფორმაცია, მაგრამ ვერ გადავწყვეტთ, რა ბედი ეწევა, ასე ვთქვათ, ქვას. როგორც სოფლის მცხოვრებლებმა გვითხრეს, ძალიან უნდათ ეკლესიის აღდგენა, რადგან სოფელში სხვა ეკლესია ან სალოცავი არ აქვთ. როგორც სოფლის წარმომადგენელმა განაცხადა, ამ მიმართულებით მუშაობა დაწყებულია. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ამ ეკლესიას აქვს ძეგლის სტატუსი და ყველაფერი კულტურის სამინისტროს ნებართვით უნდა განხორციელდეს. თქვენ შეგიძლიათ დატოვოთ ეს ქვა ეკლესიაში, თუ, რა თქმა უნდა, ეს უსაფრთხოა, ან გადაიტანოთ ადგილობრივ მუზეუმში. ეს ყველაფერი უნდა შეფასდეს, დადგინდეს შესაბამისი სპეციალისტების მიერ და გადაწყვიტონ ადგილობრივ მოსახლეობასთან ერთად“, – განაცხადა ანა იმედაშვილმა.n nთუმცა, სოფელ აღანას ეკლესიის აღდგენის შესახებ საბოლოო გადაწყვეტილება მისმა კანონიერმა მფლობელმა – საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ უნდა მიიღოს. დიდი იმედია, რომ ეს ადრე თუ გვიან მოხდება. მის აღდგენაში მონაწილეობა შეუძლიათ სოფლის სომეხი ეროვნების მცხოვრებლებსაც. მეტიც, მიიღონ მართლმადიდებლობა და გახდნენ მისი მრევლი – მოგეხსენებათ, ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია, განსხვავებით ე.წ. „სომხური სამოციქულო ეკლესიისაღან“ მიესალმება ნებისმიერი ეროვნების ადამიანებს.n nყოველგვარი საუბარი დაუშვებელიაX საუკუნის, ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ხანის, უფრო მეტიც, სამცხე-ჯავახეთის ქართულ მიწაზე, ქართული სალოცავის ეჯმიაძინში გადატანაზე. მეტიც, სამწუხაროდ, იმავე ეჩმიაძინის წაქეზებით სომხური ეკლესიები იქცევა არა ქრისტიანული ქადაგების ცენტრებად, როგორც უნდა ყოფილიყო, არამედ, პირიქით, ეროვნული სიძულვილის, სეპარატიზმის, ექსტრემიზმისა და ტერორიზმის პროპაღანდას ეწევა. ეჩმიაძინმა უკვე უკანონოდ მიითვისა სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებული ათობით ქართული ეკლესია-მონასტერი და მათ დაბრუნებაზე დიალოგის დაწყებასაც არ აპირებს.n n nვარდენ წულუკიძე