ЭКОНОМИКА

ისტორია და ისტორიათა ომი
,,ბიზანტიისსომხები ესალმებოდნენ თურქებს, უწყობდნენ ზეიმებს და ღმერთს მადლობას სწირავდნენ ბიზანიელთა ბატონობისაგან გათავისუფლების გამო. თურქებმა მისცეს სომხებს მათი ეკლესიის ხელშეუხებლობა, რომლის განადგურებასაც ცდილობდნენ ბიზანტიელები.მათ გააუქმეს ნებაყოფლობითი გადასახადები, რომელიც ბიზანტიელებმა დააკისრეს სომხურ ეკლესიას და ამგვარად ფაქტობრივად გაატავისუფლეს გადასახადებისაგან ყველა რელიგიური ინსტიტუტი. სომხურ თემს მიეცა უფლება შიდა საქმეები ეწარმოებინა საკუთარი შეხედულებისამებრ, რელიგიური საქმიანობისა და სწავლების ჩათვლით, და არ მომხდარა არც ერთხელ, რომ სომხებს ან სხვა არამუსულმან მცხოვრებს ძალით მიაღებინეს ისლამი. სომეხი სულიერი ლიდერებიგაემართნენსულთან მალიქ-შაჰისაკენ, რათა მადლობა გადაეხადათ მათი დაცვისათვის." სხვა სომეხი ისტორიკოსი მატიასი წერდა: ,,სულტან მალიქ-შაჰის გული სიკეთითაა სავსე ქრისტიანებისადმი; ის ქრისტიანებს კეთილად ეპყრობოდა, ხელს უწყობდა მათ ეცხოვრათ მშვიდობაში,სიმშვიდესა და კეთილდღეობაში."

სომხები, რომლებიც მთელი ისტორიის მანძილზე იდევნებოდნენ ანატ¬ოლ¬ი¬¬ის სხვადასხვა კუთხეში, რომაელების, სპარსელებისა და ბიზანტიელების მიერ ითვლებოდნენ მესამეხარისხოვან მოქალაქეებად. მხოლოდ თურქ-ოსმალების დრ¬ოს სარგებლობდნენ სომხები ანატოლიაში სამართლიანი, ჰუმანური დამოკიდე¬ბუ¬ლებით.
სომხები, სხვა არამუსულმან ხალხებთან შედარებით, ყველაზე მეტი პრივილეგიებით სარგებლობდნენ ოსმალეთის იმპერიაში. სომხები გათავისუფლებულ იქნენ სამხედრო სამსახურისგან და ნაწილობრივ გადასახადებისაგანაც. ჰქონ¬დათ საშუალება დაწინაურებულიყვნენ ვაჭრობა-ხელოსნობაში, სოფლის მეურნეობასი, ადმინისტრ¬აციულ საქმიანობაში და სახელმწიფოსადმი ტავიანთი ერ¬თგულების გამო უწოდეს ,,მილეტ-ი სადიკ" (ერთგული ხალხი). სომეხი სა-ზოგადოებრიობისაგან, რომელიც ბრწყინვალედ ფლობდა თურქულ ენას, გა¬მო¬ვიდნენ ცნობილი მოღვაწეები, რომელთაგან ბევრმა მინისტრობასაც კი მიაღწია. თუმცა, სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის გამოჩენით მდგომარეობა შეიცვალა.
ე.წ. ,,სომხურ საკითხის" ძალიან მნიშვნელოვან მომენტს, რომელიც გადაიზარდა საერთოსომხურ საფრთხედ და დიდ ტრაგედიად მოუბრუნდა როგორც თურქ, ასევე სომეხ ხალხებს, წარმოადგენს სომხების მიერ თურქთა წინააღმდეგ შეიარაღებული ტერორის დაწყება. დაშნაკთა ეს აგრესიული სტრატეგია მიზნად ისახავდა ტერიტორიების გაწმენდას მომავალი სომხური სახელმწიფოსთვის. დასნაკთა მოქმედებების სედეგად თურქეთსა და ამიერკავკასიაში აგორდა მღელვარებების ტალღა,რომელმაც შეიწირა ათასობით თურქის, აზერბაიჯანელის, ქართველის, ქურთის და სომხის სიცოცხლე.
სიტუაცია უკიდურესად გამწვავდა პირველი მსოფლიო ომის დროს, რომელშიც თურქეთი ავსტრია-გერმანიის კავშირის მხარეს გამოვიდა. სომეხი ხალხი ორ ცეცხლს შუა აღმოჩნდა, რამდენადაც მათი ერთი ნაწილი გერმანიის მხარეზე მებრძოლ თურქეთში ცხოვრობდა, მაგრამ, ამასთან, მათი დიდი ნაწილი დაშნაკტა პროპა¬განდის გავლენით, რუსეთს თანაუგრძნობდა. სომეხი ეთნოსის მეორე ნაწილი, რომელიც პოლიტიკური მოტივებით რუსეთმა საქართველოსა და აზერბაიჯანში დაასახლა, უშუალოდ მონაწილეობდა ომში რუსეთის მხარეზე. სომეხი ხალხის ხელმძღვანელებმა ჩათვალეს, რომ ასეთი მდ¬გომარეობა მათ საშუალებას მისცემდა შეექმნათ სომხური სახელმწიფო საქართველოს, თურქეთისა და Aაზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. ეს სტრატეგია მიზნად ისახავდა სომეხი, არიული ერისათვის ,,სასიცოცხლო გეოპოლიტიკური სივრცის" შექმნას და ,,არასრულფასოვანი" თურქების, აზერბაიჯანელებისა და ქა¬რთველების ტერიტორიებზე ,,სომხური ცივილიზაციის" აშენებას, თუმცა, საერთოდ არ ფიქრობდნენ იმ ხალხთა ადეკვატურ ქმედებებზე, ვის მიწებზეც აცხადებდნენ პრეტენზიას.
დღეს სომხური პოლიტიკა ძალადობს ისტორიაზე, რამდენადაც ბრა¬ლ¬დება გენოციდზე არ მტკიცდება ისტორიული დოკუმენტებით. ეს იძლევა საფუძველს ვამტკიცოთ, რომ მართალია ივ ტერნონი: ,,სიტყვის ძალზე ხშირი გამოყენება შეიცავს საფრთხეს, რომ ის გახდება გამაერთიანებელი, ხოლო ძალზე ვიწრო _ რომ ის დაკარგავს გამაფრთხილებელ აზრს".
ისტორია უდავოდ მეცნიერებაა პატრიოტიზმის შესახებ, თითოეული მხარე ამ ისტორიულ კონფლიქტში ცდილობს დაიცვას თავისი ნაციონალური ინტერესი, აღნიშნულიდან გამომდინარე, სომხურ-თურქული ურთიერთობათა ისტორიის მნიშვნელოვანი საკითხების ობიექტური გაშუქებისათვის, ჩვენ ქვემ¬ოთ შედარებისთვის მოვიტანთ როგორც სომეხი, ასევე თურქი მკვლევარების შრო¬მებს, რათა მკითხველმა თვითონ გაარკვიოს ისტორიული სიმართლე.
ომიოს პერიოდში სომეხთა პოზიციის გაგებისათვის აუცილებლად მიგვაჩნია 1909 წ. მომხდარი ერთი მოვლენის გაგება. 31 მარტისა და ადანის აჯანყების სემდეგ, პარტია ,,ერთიანობა და პროგრესისა" და ,,დაშნაკცუთუნის" სტამბულის განყოფილებას შორის დადებულ იქნა შეთანხმება. ქვემოთ მოგვაქვს ამ შეთანხხმების ტექსტი, რომელიც 1909 წ. 3 სექტემბერს გამოქვეყნდა გაზეთ ,,ტანინში". ,,სამშობლოს დამოუკიდებლობის უზრეველყოფისათვის, მისი მთლიანობის დაცვისა და ოსმანთა იმპერიის ხალხთა შორის კეთილი ურთიერთობების შესაქმნელად პარტია ,,ერთიანობა და პროგრესისა" და ,,დაშნაკცუთუნის" კომიტეტი მივიდნენ შეთანხმებამდე:
1. მომლაპარაკებელი ორგანიზაციები გააკეთებენ ყველაფერს, რაც დამოკი¬დე¬ბუ¬ლ¬ია მათზე, ხალხის თავისუფლებისა და კულტურული განვ¬ი¬თარე¬ბისათვის.
2. დაუღალავად და მიზანმიმართულად იბრძოლებენ, კანონის ფარგლებში, სხვადასხვა რეაქციული მოძრაობების წინააღმდეგ.
3. თვლიან რა საერთო მიზნად წმინდა ოსმანური სამშობლოს ერთიანობის შენარჩუნებას, ორივე ორგანიზაცია იზრუნებს შეწყდეს საზოგადოებაში მოარული ხმები, თითქოს სომხებს დამოუკიდებლობა სურდეთ.
4. ორივე ორგანიზაცია მხარს უჭერს სამშობლოს განვითარებისა და გაძლიერებისათვის საერთო შეხედულებებს.
5. ,,ერთიანობა და პროგრესი" და ,,დაშნაკცუთუნის" კომიტეტი 31 მარტისა და ად¬ა¬ნის ტრაგედიას თვლიან შეცდომად. ისინი შეთანხმდნენ ერთობლივი ძა¬ლ¬ის¬ხმევით მიაღწიონ ზემოთ დასახელებული მიზნების განხორციელებას.
,,1914 წ. ზაფხულის დასაწყისში – თავის მხრივ მოწმობს კაჩაზნუნი _ თურქეთი ჯერ არ ომობდა, მაგრამ საომრად ემზადებოდა, რა დროსაც ამიერკა¬ვკ¬ასიაში მოხალისეთა რაზმების რაოდენობის ზრდა. გენერალური საბჭოს გადაწყვეტილების თანახმად, პარტია ,,დაშნაკცუთუნმა" მიიღო მონაწილეობა აღნიშნული ჯგუფების შექმნასა და შეიარაღებაში, დაიკავა რა, არსებითად თურქეთისადმი მტრული პოლიტიკა... 1914 წ. ზაფხულში შეიქმნა თურქებთან მებრძოლი სომეხი მოხალისეების რაზმები. სხვანაირად არც შეიძლებოდა ყოფილიყო. წინა მეოთხედი საუკუნის განმავლობაში სომხური საზოგადოება აღიზარდა ამ ფსიქოლოგიით."
როცა დაიწყო სამხედრო მოქმედებები, მე-3 არმიის ყველა სომეხ ოფიცერი და ჯარისკაცი, არზრუმიდან მეჯლისის დეპუტატ გარო ფასტირმარჯანის მეთაურობით, მოწინააღმდეგე რუსეთის მხარეს გადავიდა. მალე ამ შენაერთებმა დაიწყეს მშვიდობიანი მუსლიმი მოსახლეობის შეუბრალებელი ხოცვა-ჟლეტა და მათი სოფლების გადაწვა. აი, რას წერს რაფაელ დენოგალი: ,,ამის საპასუხოდ, სავსებით ბუნებრივია, რომ თურქეთის ოფიციალურმა წრეებმა განაიარაღეს დანარჩენი სომეხი ჯარისკაცები და ჟანდარმები, რომ¬ლებმაც გაქცევა ვერ მოასწრეს და ისინი საგზაო სამუშაოებსა და აღალში გაგზავნეს. სომეხთა შენაერთების ღალატმა, მათ მიერ ბაშკალში, სარაისა და ბა¬იაზეთში მოწყობილმა სისხლის კალოებმა, თურქთა შეშფოთება გა¬მოიწვია. მათ ეშინოდათ, რომ შიდა ვილაიეთებში, არზრუმსა და ვანში მყოფი სომხები აჯა¬ნყდებოდნენ და ზურგიდან დაარტყამდნენ მათ. ჩემი მოსვლიდან რამდენიმე კვირაში ეს შიში გამართლდა კიდეც.ვანის ვილაიეთის სომხები მასობრივად გამოვიდნენ ირანში |ჩვენი ექსპედიციის წინააღმდეგ."
სომხური მხარე ამ მოვლენებს სრულიად სხვანაირად გადმოგვცემს: ,,პირველი მსოფლიო ომის წლებში ოსმალური თურქეთის მთავრობა აწარმო¬ებდა სომეხი ხალხის გენოციდს. საბჭოთა და უცხოურ ლიტერატურაში სომეხთა მოქმედება შეფასებულია როგორც უინიციატივო, პასიური, არც ერთი სიტყვა არაა ნათქვამი მათი მხრიდან წინააღმდეგობაზე, დასავლეთ არმენიაში თავდაცვით ბრძოლებზე, სადაც სომხებმა მოახერხეს თვითორგანიზება და დამსჯელებს დიდი ზიანიც მიაყენეს. ასე იყო ბალუში, ხარბერდში, ტარონში,სასუნში, შაფინ-გარახისარსა და კილიკიაში. 1915 წ. გენოციდამდე ტარონის ოლქში იყო 700 სომხური სოფელი, ორი ქალაქური ტიპის დასახლება და ხუთი ქალაქი ძირძველი სომხური მოსახლეობით. ტარონის სომხური მოსახლეობის წინააღმდეგ ძალადობა დაიწყო 1915 წ. 15 მაისს, როცა მუშის დაბლობში შეიჭრნენ შეიარაღებული ქურთები ბულანუხის, ალა¬შკე¬რტის, მანციკერტის, ხნუსისა ვარდინის მხარეებიდან, რომლებმაც ცოტა ხნით ადრე თურქეთის რეგულარულ ძალებთან ერთად ხნუსის მხარეში 25 ათასი სომეხი ამოწყვიტეს." თუმცა, სომეხი ავტორი არაფერს ამბობს იმის შესახებ, თუ რამ გამოიწვია თურქული მხარის ეს მოქმედება.
აი რას წერს ფილლიპ პრაისი: ,,ომის დაწყებასთან ერთად ამ რაიონების სომხებმა (იგულისხმება აღმოსავლეთ ვილაიეთები) ფარული კავშირი დაამყარეს რუსულ ხელისუფლებასთან კავკასიაში და თურქეთის ვილაიეთებში არალეგალურად დაიწყეს რუსული არმიისათვის ჯარისკაცების შეგროვება."
განაცხადეს რა თავიანთ სამოქალაქო მოვალეობაზე, სომხებმა იმავე დროს დაიწყეს მტერთან თანამშრომლობა - წერს ფილლიპ დე ზარა _ ასეთი ფარისევლობა, რა თქმა უნდა, შორსაა მოვალეობის ერთგულებისგან. თუმცა, სულთნის ქრისტიანი ქვეშევრდომების მიერ ყველაზე წმინდა სამოქალაქო ვალდებულების შეუსრულებლობა ევროპელებს არ განუსჯიათ, რადგანაც ევროპა, რომელიც სომხებისათვის ხან დამოუკიდებლობას, ხან კი ავტონომიას ითხოვდა, ახალისებდა მათ მოღალატურ ქმედებას. ამასთან ერთად, ვის შეუძლია თურქების განსჯა იმისთვის, რომ მათ, მთელ მსოფლიოში მოქმედი კანონის თანახმად, მტერთან თანამშრომლობა სამშობლოს ღალატად მიიჩნიეს?... კომიტეტები არეულობებს იწვევდნენ ქვეყნის შიგნით, ხელს უწყობდნენ რუსული არმიის წინსვლას, თავს ესხმოდნენ უკანდახეულ ტურქულ ნაწილებს, ძარცვავდენენ აღალებს, ქმნიდნენ პარტიზანულ რაზმებს. აღმოსავლეთის ვილაიეთებსი დეზერტირობამ მასობრივი ხასიათი მიიღო, სომეხი დეზერტირებისაგან ფორმირებულ იქნა უამრავი პოლკა, რომელთა სათავეშიც რუსი ოფიცრები იდგენენ. ხან აქ, ხან იქ იფეთქებდა აჯანყება. თურქეთის პარლამენტის ორი სომეხი დეპუტატი რუსეთში გაიქცა. გამოცემები მოუწოდებდნენ, შურისძიებისაკენ, თურქთა წამებისაკენ, ქადაგებდნენ აეტირებინათ თურქი დედები. სომეხტა დანაშაული არავიარ ეჭვს არ იწვევს."
აბსოლუტურად გაუგებარია, რა უნდა ექნა მსოფლიო ომში ჩართულ ქვეყანას, როდესაც მისი მოსახლეობის ნაწილი მტრის მხარეს გადადის? სომეხი სწავლულები ამ საკითხის გაშუქებისას, რა თქმა უნდა, ყველაფერს თურქებს აბრალებენ: ,,1915 წ. მარტში თურქული რეგულარული ჯარები და ქურთთა შეიარაღებული რაზმები ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან შეიჭრნენ სასუნში. ადგილობრივი სომხური მოსახლეობა საომრად მოემზადა. მათ სათავეში ცაუდგნენ Dდაშნაკები რუბენ ტერ-მინასიანი (რუბენ-ფაშა) და ვაჰან პაპაზიანი (კომე), ასევე ადგილობრივი მოღვაწეები კორიუნი, მკრტიჩ ბოლეიანი (მჩო)და სხვები.
პირველი სისხისმღვრელი ბრძოლები აპრილ-მაისში ტალვორიკისა და ხრანკის რაიონებში მოხდა. აქ სომხურ საბრძოლო შენაერთებს მეთაურობდნენ მუშეგ სასუნელი და ტიგრან ალიჯანელი. შეენ-სემალის რაიონში რაზმებს მეთაურობდნენ ჩოლო, კაზარ შენიკელი, მანუკ სემალელი და ადამი.
ამ პერიოდისთვის სამხედრო მდგომარეობა ენვერის მთავრობისათვის არასახარბიელო იყო. მწიფდებოდა რუსების გამარჯვება სარაყამიშში, თურქი დევნილების ტალღა მიაწყდა მცირე აზიის დასვლეთსა და ცენტრალურ ნაწილს. ინგლისელებმა დაიწყეს სტამბულის შესასვლელის _ ჩანაკალეს აღების ოპერაცია. ბულგარეთი მტრის ზურგში აღმოჩნდა. რომ არა მწვავე აუცილებლობა, ძნელი წარმოსადგენია უფრო არახელსაყრელი დრო სომხების წინააღმდეგ გადამწყვეტი ზომების მისაღებად. ზომები მიღებულ იქნა." როგორც ჩანს, სომხები ამ ომში გამოდიოდნენ არა უცოდველი Kკრავის როლში, არამედ სამხედრო მოქმედებების ერთ-ერთ მხარეს წარმოადგენდნენ.
და კიდებ ერთი მტკიცებულება. ,,აპრილში სომეხმა მეამბოხეებმა აიღეს ქალაქი ვანი,_წერს ფელიქს ვეილი._ არამისა და ვართანის ხელმძღვანელობით შეიქმნა სომხური გენერალური შტაბი და 6 მაისს მუსლიმებისგან გაწმენდილი ვანის ვილაიეთი რუსებს გადაეცა... ყველაზე ცნობილ სომეხ სამხედრო მეთაურებს შორის იყო თურქეთის პარლამენტის ყოფილი წევრი, კაჩაკირ ფასდემარჯანი, მეტსახელად გარო, რომელიც ომის დაწყებისთანავე სათავეში ჩაუდგა სომეხ მოხალისეთა არმიას... ცნობილია, რომ 1914 წლის სექტემბერში თურქების მცდელობა მოეპოვებინათ ,,დაშნაკთა" მხარდაჭერა რუსეთის წინაა¬ღ¬მ¬დეგ ბრძოლაში, უშედეგოდ დასრულდა და არზრუმის სომეხთა კრებამ მიიღო გა¬დაწ¬ყვეტილება სომეხტა ნეიტრალიტეტის შესახებ. თუმცა, მალევე პარტიის ხელმძღვანელებმა, მიიღეს რა რუსული იარაღი და ყუმბარები, ყველას დაანახეს, თუ როგორ ესმით მათ ნეიტრალიტეტის მნიშვნელობა და თურქები, სრულიად სამართლიანად, მცირე აზიის ჩრდილოეთის ოკუპაციასა და მათი სამშობლოს დამპყრობლებისგან დაცვის გაძნელებაში ბრალს დებენ სომეხთა ბანდებს."
,,ვანელი სომხების მთავარი ხელმძღვანელები იყვნენ ,,დაშნაკცუთუნის" წევრი იშხანი (ნიკოგოს პოღოსიანი), არამ მანუკიანი და თურქეთის პარლამენტის დეპუტატი ვრამიანი (ონიკ დერცაკიანი). ვანის გუბერნატორმა ჯევდეთმა მოახერხა იშხანისა და ვრამიანის მკვლელობის ორგანიზება, თუმცა ვრამიანის სიკვდილის შესახებ ქალაქში არაფერი იცოდნენ.
4 აპრილს ვანელი სომხების სულიერმა წინამძღოლმა, არქიმანდრიტმა ეზნიკმა, რომელმაც მიიღო ცნობა ვრამიანის დაპატიმრების შესახებ, ჯევ¬დეთ¬ს მოსთხოვა იშხანისა და ვრამიანის შესახებ ინფორმაცია. ჯევდეთმა უპასუხა, რომ მისი ბრძანებით იშხანი სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო ვრამიანი, ასევე მისი ბრძანებით, დაპატიმრებული იყო, ხოლო შემდეგ დასძინა: ,,ეს ქვეყანა ან თურქების უნდა იყოს, ან სომხების, ეს ორი ერი აწი ერთად ვერ იცხოვრებს. აი ასე, სომხებს რატომღაც არ უნდოდათ ცხოვრება?
სომეხი მკვლევარები ხელიდან არ უშვებენ სემთხვევას, რომ ყველაფერში თურქები დაადანაშაულონ. ,,ვანის დასაცავად უმნიშვნელოვანესი სტრატეგიული პუნქტი იყო ვარაგას მონასტერი, რომელიც ვანიდან სპარსეთში მიმავალ გზაზე მდებარეობდა. თუ ვანისDდამცველები წარუმატებლობას განიცდიდნენ და მოსა¬ხ¬ლ¬¬ეობა იძულებული გახდებოდა დაეტოვებინა ქალაქი, მონასტერზე გამავალი ეს გზა ჭეშმარიტად ხსნის გზა გახდებოდა. თურქებს კარგად ესმოდათ ამ მონა¬ს¬ტ¬რის სტრატეგიული მნიშვნელობა და ჯერ კიდევ ომის დაწყებამდე იქ 30 შეიარაღებული ჟანდარმი ჩააყენეს. ქალაქის სამხედრო საბჭომ მონასტრის გასათავისუფლებლად 250 მებრძოლი გაგზავნა. თურქებმა რომ გაიგეს სომეხთა მოახლოება, მოკლეს მონასტრის 80 წლის წინამძღვარი პროტოარქიმანდრიტი ვრთანეს ტევკანცი, არქიმანდრიტი არისტაკეს კატეკჩიანი, მონასტრის 4 მოსამსახურე და გაიქცნენ.
როცა 7 აპრილს თურქთა ჯარები მიუახლოვდნენ აჯანყებული ქალაქის კედლებს, ვანის დამცველები მათ მომზადებული და კარგად შეიარაღებული დახვ¬დნენ. ამ დღიდან დაიწყო ვანის 27-დღიანი გმირული თავდაცვითი ბრძოლები. ამ დროისთვის ვანში იმყოფებოდა როგორც საკუთრივ ქალაქის, ასევე მიმდებარე სოფლებიდან მოსული სომხური მოსახლეობა, რომელთა საერთო რაოდენობა 70 ათასს აღწევდა.სამხედრო საბჭოს გარდა, ქალაქში შექმნილი იყო წითელი ჯვრისა და საომარი პერიოდისათვის დამახასიათებელი სხვადასხვა ორგან¬იზაციები. სამხედრო საბჭოს აუცილებელ დახმარებას უწევდა ახტამარის მონასტრის ზედამხედველი არქიმანდრიტი Dდანიელ ვანელი (ზადოიანი) და ეპარქიის არქიმანდრიტი ეზნიკი. 1915 წ. 21 აპრილს გუბერნატორმა ჯევდეთმა არქიმანდრიტ ევზნიკს მოსთხოვა ჩაებარებინათ იარაღი და დამორჩილებოდბნენ ოსმალთა ხელისუფლებას, რაზეც არქიმანდრიტმა უპასუხა: ,,ჩვენ არ ვეურჩებით ოსმანთა მთავრობას, და ვაგრძელებთ სახელმწიფო კანონებისადმი მორჩილებას. აქედან გამომდინარე თქვენი მოთხოვნების შესასრულებლად გთხოვთ გამოგვიგზავნოთ თქვენი ორი წარმომადგენელი."
აჯანყებულებებთან მოსალაპარაკებლად ჯემდეთ-ბეიმ გაგზავნა მდიდარი ვაჭარი გალუსტ ჩიტეჩიანი და ჯანდარმერიის ათასისთავი აჰმედ-ბეი. სომეხთა მხრიდან მოლაპარაკებებში მონაწილეობდნენ არქიმანდრიტები ეზნიკი და დანიელი, ასევე ადვოკატი მირზახანიანი. მოლაპარაკებები უშედეგოდ დასრულდა, რამდენადაც ტურქებს მხოლოდ ერთი რამ სურდათ – ვანელების განიარაღება, მათი დეპორტაცია და გაჟლეტა. სომეხთა წინააღმდეგობა გრძელდებოდა და თურქთა იერიშებმა შედეგი ვერ გამოიღო. 1915 წ. 5 აპრი¬ლს რუსთა მზვერავი რაზმი და სომეხი მოხალისეები რუსი ოფიცერ ოზოლისა და სომეხი ხეჩოს მეთაურობით ვანში შევიდნენ, ხოლო მეორე დღეს ქალაქში უკვე გამოჩნდნენ კავკასიის ფრონტის მოწინავე საჯარისო ნაწილები გენერალ ნიკოლაევის მეთაურობით და სომხური მოხალისე რაზმები, რომელსაც სათავეში ედგნენ ვარდანი, კერი, დრო და ამაზსპი. სიმამაცე და რუსული არმიის დახმარების იმედი გახდა გამრჯვებისა და ვანის სომხების გადარჩენის მიზეზი – წერს სომეხი მეცნიერი.
რა თქმა უნდა, თურქეთის მთავრობა გულგრილი ვერ იქნებოდა მიმდინარე მოვლენებისადმი და გულხელდაკრეფილი ვერ უყურებდა სომეხთა მცდელობას, საკუთარი სახელმწიფოს შესაქმნელად მათთვის წაერთმია გარკვეული ტერიტორიები.
ვანის გუბერნიის მმართველი ჯევდეთ-ბეი პირადად ადგენდა ადგილობრივი სომხების გაჟლეტისა და დეპორტაციის გეგმას, წერს სომეხი მკვლევარი, მაგრამ ერთი სიტყვითაც არ ახსენებს თურქეთის ხელისუფლების ასეთი ქმედების მიზეზს. 1914 წლის აგვისტოში დააპატიმრეს და მალევე დახვრიტეს პარტია გნჩა¬კის ხელმძღვანელები. დახოცვას გადარჩენილი სოფლის მცხოვ¬რებნი ქალაქ ვანში ჩავიდნენ და სომხური სოფლების მოსახლეობის გაჟლეტის შესახებ ამცნეს. მოსახლეობამ იარაღი აისხა. დაიწყო ქალაქის დაცვა.
პირველი მსოფლიო ომის წინ ქალაქ ვანის მოსახლეობის უმრავლესობას სომხები რომ შეადგენდნენ მოწმობს ახალნახიჩევანელი მღვდელი რუბენ ბეკგუ¬ლი¬ანცი, რომელიც 1914 წლის ზაფხულში დასავლეთ არმენიაში მოგ¬ზაურობდა. ის წერს: ,,ქალაქში მხოლოდ სომხური საუბარი ისმის, თურქები არსად ჩანან, ხოლო ქურთების შესახებ საერთოდ არაფერი ისმის."
სომეხი ავტორის ეს ტექსტი კიდევ ერთი მოწმობაა იმისა, თუროგორცდი¬ლო¬ბენ სომხები აჩვენონ, რომ ამ ადგილებში საერთოდ არ იყო თურქული მო¬სახლეობა და მხოლოდ სომხები ცხოვრობდნენ, ხოლო ის ტერიტორიები სადაც ცხოვრობენ სომხები, მათი აზრით, სომხეთი უნდა გახდეს.
1914 წ. 26 ნოემბერს სოფელ არჩანში ქურთებმა გაძარცვეს სამრევლო ეკლესია და ამოხოცეს რამდენიმე სომხური ოჯახი.18 დეკემბერსსოფელ მოლა-სულეიმანში შევარდნილმა თურქებმა სომხური მოსახლეობა მეჩეთში შერეკეს, შემდეგ მამაკაცები სხვებისგან გამოაცალკავეს, სოფლის გარეტ გაიყვანეს და ყველანი დახვრიტეს.ვანის სასულიერო პირთგან ერთ-ერთი პირველი მსხვერპლი იყვნენ კათოლიკე აბატი იურიკიანი და ზეტკანის სულიერი წინამძღოლი, არქიმანდრიტი აბრამი. დაახლ. 80 შეიარაღებული სომეხი აჯანყებული სოფელ იშხანთან იყო კონცენტრირებული.ამბოხებულთა ჯგუფებს მეთაურობდნენ ოვანეს პაროიანი სოფელ ხარომიდან, სედრაქ შაგოიანი ხარაკანიდან, არმენაკ მუხსი-პოხაკიანი კზლტახიდან, მღვდელი აკოფი და აკოფ მუთოიანი სოფელ იშხანი გომიდან. ისინი ენერგიულად უძღვებოდნენ სამხედრო მოქმედებებს, არც ერთ მებრძოლს არ დაუტოვებია პოზიცია და არ ჩაბარებია მტერს, და ეს მაშინ, როცა მათ თურქთა ათასკაციანი შენაერთი უტევდა 4 ზარბაზნით. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც შემოელიათ საბრძოლო მასალები, სომეხმა ამბოხებულებმა ვარაგისკენ დაიხიეს. როგორც ვნახეთ, თურქეთის შიგნით სომხურ რაზმებთან ღია ომი მიმდინარეობდა.
1915 წ. თებერვალში მთავრობა იძულებული გახდა მარაშადან ზეითუნში ჯარები გადაესროლა (შეგახსენებთ, რომ ქვეყანა საომარ მდგომარეობაშია)-წერს თურქი მკვლევარი კ. გურუნი _,,სომხები თავს დაესხნენ მათ, მოკლეს 6 და დაჭრეს 2 ჟანდარმი. გზაში მათ გადაჭრეს ტელეგრაფის ხაზები და გაწყვიტეს კავშირი მარაშასთან. ზეითუნიდან გაწვეული ყველა სამხედრო მოსამსახურე გაიქცა. აჯანყება მანამადე გრძელდებოდა, სანამ არ მიიღეს გადაწყვეტილება მისი ჩახშობის შესახებ. დაჭერას გადარჩენილი ბანდები იძულებული გახდნენ დაეტოვებინათ რაიონის ტერიტორია, და მხოლოდ ამის სემდეგ დამყარდა აქ წესერიგი. აჯანყების ჩახშობისას ამოღებულ იქნა 716 შაშხანა, 21 ტყვიამფრქვევი, 12 პისტოლეტი. დაკავებულთა რაოდენობამ, ბანდის მეთაურის, რომელიც მღვდელი აღმოჩნდა, ჩათვლით, 60-ს გადააჭარბა. საინტერესოა ალეპოში ამერიკის საკონსულოს მოხსენება სახელმწიფო დეპარტამენტისადმი. კონსულმა თავის მოხსენებას დაურთო ამერიკელი მისი¬ო¬ნე¬რის, პროტესტანტი მღვდლის ჯონ ე. მერილის წერილი: ,,ზეითუნში მღელ¬ვა¬რებების დაწყებამდე კომიტეტი, პროტესტანტი მისიონერის ჰერ ბლან¬კი¬სა და ორი გრიგორიანელი მღვდლის შემადგენლობით, მთავრობის ნებართ¬ვ¬ით, ზეით¬უნ¬ში გაემგზავრა, რათა კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარება ეცადა. ზეითუნის მოსახლეობამ მათ ამცნო, რომ ყოველი ღონე იხმარეს იმისთვის, რათა კანონდამრღვევები დაერწმუნებინათ ჩაბარებოდნენ ხელისუფლებას, მაგრა უშედეგოდ. კომიტეტმაც ვერ მიაღწია მიზანს. 30 დამნაშავე მთებში იმალებოდა ზეიტუნსა და მარაშას შორის.ისინი უზრუნველყოფილი იყნენ სასმელი წყლით, საკვებითა და საბრძოლო მასალებით. მათ თავშესაფრამდე მიღწევა შესაძლებელი მხოლოდ ერთი საცალფეხო ბილიკით (მისიონერი არაფერს ამბობს იმის შესახებ, როდის და ვის მიერ იყო ამ ბილიკით ბანდიტებისთვის მიწოდე¬ბული პროდუქტები და იარაღი). მოხერხდა ზეითუნის მოსახლეობის დათან¬ხმება იმაზე, რომ მათი სოფლების უსაფრთხოების გარანტიის სანაც¬ვ¬ლოდ, ხელისუფლებისთვის ჩაებარებინათ ბანდიტები... მაგრამ მოსახლეობის ნაწილი გადასახლებულ იქნა მარაშაში. ზეითუნის სომხები მთავრობისგან მოტყუებული დარჩნენ. მოსახლეობის ყველაზე განათლებული ნაწილის გადასახლება ამერიკელი მისიონერების ინტერესებზე პირდაპირი დარტყმა იყო. საფრთხის ქვეშ დადგა 50-წლიანი მოღვაწეობისა და მრავალათასიანი ხარჯების შედეგები."
ისევ შევადაროთ ერთმანეთს თურქული და სომხური წყაროები. ზეითუნი წარმოადგენდა კოლიკიელი სომხების ყველაზე ძლიერ ციხესიმაგრეს., და თურქები, რომელსაც ეს კარგად ესმოდათ, ცდილობდნენ ის გაემიჯნათ სხვა სომხური ტერიტორიებისაგან. სომხური მოსახლეობის სამხედრო აღწერისათვის, აქ 1914 წ. შემოდგომაზე ჩამოვიდა მარაშას მმართველი ჰეიდარ-ფაშა, რომელმაც ქა-ლაქის ოთხივე კვარტლისაგნ მოითხოვა სამხედროვალდებულთა სიები. ჰეიდარ-ფაშამ მოახერხა ახალგაზრდათურქული ხელისუფლების დახმარებით ზემოქ¬მედება მოეხდინა კილიკიის დიდი სახლის კათალიკოსზე სააკ II-ზე და გადააყენებინა ზეიტუნის სომეხთა სულიერი წინამძღოლი, რომელიც წინააღმდეგობას უწევდა თურქთა მოთხოვნებს. ამის შემდეგ ქალაქისა და მხარის სომხური მოსახლეობა განიარაღებულ იქნა. ჰეიდარ-ფაშამ მოახერხა ქალაქის ნაწილის აღება და მოტყუებით ხელთ ჩაიგო 40 ცნობილი ზეითუნელი, მათ შორის თავადი ნაზარიანი, ჩავუშ ნორაშხარიანი და ა. გარინფილიანი, რომლებიც მარაშაში გაგზავნეს.
მოტანილი ცნობებიდან ჩანს, რომ ტურქეთის ხელისუფლებას არაფერი ან¬ტის¬ომხური არ გაუკეთებია. ბუნებრივია, თურქეთის ხელისუფლება ცდილ¬ობ¬და სომეხ ბანდიტთა მეთაურების იზოლირებას და ქვეყანაში წერიგის დამყა¬რ¬ებ¬ას, სხვა ნებისმიერი ქვეყანაც ხომ ასე მოიქცეოდა? ჩვენთვის გაუგებარია, რა უნდა ექნათ თურქებს, უნდა დახმარებოდნენ სომეხთა ბანდებს მათივე ქვეყნის წინააღმდეგ ბრძოლაში?
18 სექტემბერს ბითლისის გუბერნატორის Mმუსტაფა-ბეისგან მსგავსი შეტყობინება მიუვიდა მესამე არმიის მეთაურს, კერძოდ, ,,სომეხი ლიდერების გადაწყვეტილებითა და ინსტრუქციებით, საომარი მოქმედების შემთხვევაში სომეხი ჯარისკაცები მტრის მხარეს გადავლენ, თურქული არმიის წარმატების შემთხვევაში სომხები უმოქმედოდ იქნებიან, ხოლო თუ არმიას უკანდახევა მოუწევს, შექმნილი პარტიზანთა რაზმები ჯარების გადაადგილებას ხელს შეუშლიან." ომის წარმოების ძველსომხურმა ტრადიციამ კიდევ ერთხელ მოახინდა თავისი ორმაგი ბუნების დემონსტრირება.
მესამე არმიის სარდლობის 25 სექტემბრის დირექტივაში მითითებული იყო, რომ ,,დაშნაკცუთუნისა" და ,,გნჩაკის" კავკასიის კომიტეტები შეპირდნენ რუსებს, რომ ომის დაწყების შემთხვევაში დაიწყებდნენ თურქეთის სომეხთა აჯანყებას." სომხებმა ეს პირობა, რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, შეასრულეს.
1814 წლის 8 ოქტომბერს ტრაპინზონის გუბერნატორმა ჯემალ აზმი-ბეიმ შინაგან საქმეთა სამინისტროს შეატყობინა: ,,ცნობილი გახდა, რომ რუსებმა შეიარაღეს და ართვინის მიმართულებით გაგზავნეს 800 სომეხი. იქ ისინი უნდა გაიფანტნონ ართვინისა და არდან-ჩეს შორის ტერიტორიაზე, უნდა გაზარდონ პარტიზანთა რაოდენობა 7 ათასამდე და ზურგში მოახდინონ დესტაბილიზაცია."
მე-3 არმიის მეთაური, ტავის მხრივ, 1914 წ. 11 ოქტომბერს მტავარსარდლობას ატყობინებდა: ,,გარკვეულია, რომ კავკასიაში რუსები ქმნიან რუსეთში მცხოვრები სომხებისა და ბერძნებისაგან შეიარაღებულ რაზმებს, აგზავნიან მათ ჩვენს ტერიტორიაზე. გახშირდა ჩვენი ნაწილებიდან სომXების დეზერტირობის ფაქტები."
1914 წლის 13 ოქტომბერს მეორე საკავალერიო ბატალიონის მეთაურმა მე-3 არმიის სარდლობას მოახსენა რუსების მიერ სოფელ ნერმანის სომხებისათვის იარაღის გადაცემის შესახებ.
მთავარსარდლობისადმი არზრუმის გუბერნატორის ტახსინ-ბეის 20 დეკემბრის მოხსენებიდან: ,,ყაზა ყარჩიხანსა და გავაშში აჯანყების ნიშნები შეიმჩნევა. სომხებმა გაანადგურეს სატელეგრაფო ხაზები, მოკლეს ლეიტენანტი. რაიონში ბითლისიდან გაგზავნილ იქნა მილიციისა და ჟანდარმერიის რაზმები, რომლებიც ბრძოლებში ჩაებნენ. მილიციის ფორმირებების მცირერიცხოვნებისა და მათი ცუდი შეიარაღების გამო გვჭირდება დამატებითი ძალები."
1914 წლის 21 თებერვალს, ყარსსა და არდაგანში სომხურმა ბანდფორმირებებმა დახოცეს 30 ათასი ეთნიკურად თურქი მამაკაცი. ჩვილ ბავშვებს დედებს ართმევდნენ და ცეცხლში აგდებდნენ. მკვლელობებს თან ახლდა მხეცური წამება. ამ მკვლელობათა ერთ-ერთი უშუალო ორგანიზატორი იყო ჩრდილში გადასული ტერორისტული ორგანიზაციის ,,გნჩაკის" იდეოლოგი, თურქეთის პარლამენტის დეპუტატი სტეფან ტერ-დანიელიანი.
ეს დოკუმენტი აშკარად მოწმობს სომეხთა ისტორიულ ინსინუაციებს, სომხური მხარე დუმს და დოკუმენტებსაც მალავს სომეხთა დანაშაულობებზე ეთნიკურ თურქთა მიმართ.
შინაგან საქმეთა სამინისტროს შექმნილი საგანგაშო მდგომარეობის შესახებ გუბერნატორი 1915 წ. 21 თებერვალსაც ატყობინებდა: ,,სომხები აჯანყდნენ ნახი ხაქსეფში, სირანუნის დასახლებაში, რომელიც ეკუთვნის ცენტრალურ კაზე მუშას, ჩვენ რაზმს ცეცხლი გაუხსნეს, შეტაკება 2 საათი გრძელდებოდა. შეიარაღებული თავდასხმა მოხდა დასახლება ქიუმეშბუჯაკისაკანის ერთ-ერთ სახლზე, რომელშიც იმყოფებოდა ბუჯაკის უფროსი და ჟანდარმები, სროლები 8 საათს გაგრძელდა."
იმავე დღეს ბითლისის გუბერნატორმა მეორე დეპეშაც გაგზავნა, რომელშიც იტყობინებოდა: ,,ბევრ სოფელში სომხებმა წამოყვეს თავი. მე შემაშფოთა იმან, რომ სოფელ ქიუმუშ ბუჯაგაკანში მომხდარ სროლებში მონაწილეობდნენ მუშის დაშნაკი დელეგატები რუბენი, ზავენი და მუშის დაშნაკი მეთაური ეშრო. გარნიზონის მეთაურს მივეცი განკარგულება მძევლად აეყვანა ვანში მყოფი მუშელი დეპუტატი პაპაზიანი."
სომეხი სწავლულები თავიანთ ნაშრომებში შემდეგნაირად აღწერენ მო¬ვ¬ლ¬ე¬ნებს: ,,1915 წლის 15 თებერვალს ქალაქს ცნობილ სომეხთა დაპატი¬მრ¬ებ¬ე¬ბის ახალმა ტალღამ გადაუარა. დაიწყო საპასუხო მოქმედებებიც. 24 თებე¬რ¬ვ¬ალს სო¬მეხმა აჯანყებულებმა ქალაქის სიახლოვეს პირწმინდად გაანადგურეს თუ¬რ¬ქი ჟანდარმების რაზმი. რამდენიმე ხნის შემდეგ სომეხ აჯანყებულთა რაზმები გაერთიანდნენ და პერზნკის მთაზე მდებარე ზეითუნის მონასტერში გამაგდრნენ. აჯანყებულებმა ჩამოაყალიბეს ქალაქის სახელისუფლებლო სტრუქტურები და თურქებს მთელი რიგი მოთხოვნები წაუყენეს, რომელთაგან ძირითადი იყო: ,,ცი¬¬ხ¬ი¬დან გაეთავისუფლებინათ დაპატიმრებული 60 ახალგაზრდა, არსენალი და ქალაქის მმართველობის შენობის გადაეცათ ახალშექმნილი მმართველ¬ობის¬ათ¬¬ვის და უმთავრესი, თურქთა ჯარებს დაეტოვებინათ ქალაქის ფარგლები. ამასთან ერთად თურქებმა გაზარდეს თავისი ჯარები, რომლის რაოდ¬ე¬ნო¬ბამ 5 ათასს მიაღწია. მათ ასევე დახმარებისათვის მიმართეს კილიკიის კათ¬ალ¬იკოს სააკ II-ს. თუმცა ამ უკანასკნელის შეგონება ჩაბარებოდნენ, უშედეგოდ დასრულდა. აჯანყება გრძელდებოდა. ამ დროს მარაშადან ზეითუნში ჯარისკაცთა ბატალიონითურთ ჩავიდა თურქი ათასისთავი სულეიმანი. მონასტერში გამაგრებულმა ამბოხებულებმა რომ გაიგეს ამის შესახებ, გადაწყვიტეს თავს დასხმ¬ოდნენ ქალაქს და დაეკავებინათ მერია. დაიწყო სისხლისმღვრელი ბრძოლა რიცხობრივად ბევრად მეტ და უკეთ შეიარაღებულ თურქულ ჯართან. აჯანყებულებმა, ვერ მიიღეს დახმარება და იმის შიშითაც, რომ საფრთხე არ შეექმნათ ქალაქის სომხური მოსახლეობისათვის, მონასტრისკენ დაიხიეს. ამან თურქებს საშუალება მისცა გადაეკეტათ ზეითუნის მონასტერთან დამაკავშირებელი გზა. ამ ბრძოლებში თავი გამოიჩინა მღვდელმა სააკ გალაიჯიანმა, რომელიც ,,ღევონდის მსგავსად, ჯვრითა და ბიბლიით ხელში დღე და ღამე ამოწმებდა პოსტებს, აზიარებდა მეომრებს, მოუწოდებდა მათ სიმამაცისკენ და აგზავნიდა მოწინავე ხაზზე." როგორც ვხედავთ, სომხური ეკლესია კურთხევას აძლევდა სომხურ ბანდფორმირებებს ეთნიკური თურქების გასანადგურებლად.
თურქი სწავლული წერს, რომ ,,27 თებერვალს ადილჯევაზიდან ვანში მიმავალმა 300 უიარაღო თურქმა მოხალისემ გადაწყვიტა შეესვენათ სომხურ სოფელ არინთან, მათ ცეცხლით შეხვდნენ, შედეგად ამ რაზმიდან 8 კაცი მოკლულ იქნა. დასახმარებლად ერჩიშიდან გაგზავნილ იქნა რაზმი. სომეხმა ბანდიტებმა გადალახეს ვანის ტბა და გაიქცნენ. ვანის ვილაიეთის სოფელ მაჰმუდის კაიმაკამმა 4 მარტს შინაგან საქმეთა სამინისტროს ამცნო: ,,ჩემი ყაზის მტრისგან გათავისუფლების მერე დადგენილია:
სოფელ მერხეკში მოკლულია 41 მამაკაცი, 14 ქალი
გაუპატიურებულია და მოკლული სოფელ მერხეკში 4 ქალი
სოფელიშთუჯუში მოკლულია 7 მამაკაცი, 9 ქალი
გაუპატიურებულიასოფელ იშთუჯუში 2 ქალი, დაჭრილია 3 მამაკაცი."
,,1915 წლის 14 მარტს თურქულმა სარდლობამ შეტევა დაიწყო ზეითუნის მონასტერზე. მონასტრის ასაღებად თურქებმა გამოიყენეს არტილე¬რია. თურქულმა ჯარმა დიდი დანაკარგები განიცადა.დაიღუპა ათასისთავი სულეიმანი და უამრავი თურქი ჯარისკაცი. მიუხედავად ამისა, აჯანყებულთა გარშემო წრე სულ უფრო და უფრო ვიწროვდებოდა. თურქებმა ციხესიმაგრის არსენალიდან ბრძოლის ველზე მოიტანეს ჰაუბიცა, რომლითაც მონასტრის კედელი გამოანგრიეს. აჯანყებულებმა დაინახეს რა, რომ მათ სასიკვდილო საფრთხე ემუქრებოდათ, საღამოს გაარღვიეს ალყა და მთებში წავიდნენ."
20 მარტს ვანის გუბერნატორი იუწყებოდა, რომ ბრძოლები მიმდინარ¬ეო¬ბ¬და მთელი ვილაიეთის ტერიტორიაზე მთელი დღის მანძილზე, ხოლო საღ¬ა¬მოს¬კენ ის კიდევ უფრო გამძაფრდა, ბანდიტთა რაოდენობა მისი ვარაუდით 2000 აღემატებოდა და მიღებული იყო ზომები აჯანყების ჩასახშობად. 23 მა¬რტის დეპეშით კი გუბერნატორი იტყობინებოდა, რომ ვანიდან 4 საათის სავალზე სოფლებ¬ის ბაირიკის, ალ¬აქ¬ეის, იბლანკანისის და ბუგანისის მოსახლეობამ ბაირიკის გარშემო პოზ¬იც¬ი¬ები დაიკავა და ალყა შემოარტყა სოფელ კუშას. თავდამსხმელთა რაოდენობა 1000 აღწევს.იგზავნება ჯარები. ამის შემდეგ აჯანყებამ მთელი ვილაიეთი მოიცვა.
აჯანყების შესახებ ალიისხან ფაშას მოგონებებში ვკითხულობთ: ,,ვანის გუბერნატორმა ჯევდეთ-ბეიმ ჯერ კიდევ 1915 წლის მარტში შეატყობინა პირველი საექსპედიციო კორპუსის ხელმძღვანელობას და მთავარსარდლობას ვანის აჯანყების დაწყების შესახებ, რომელმაც იფეთქა კიდეც 17 აპრილს და მოიცვა მთელი ვილაიეთი. იმავე დღეს პირველმა საექსპედიციო კორპუსმა მხოლოდ რუმამდე მოახერხა მისვლა. აჯანყების ჩასახშობად აუცილებელი გახდა გამოეყენებინათ ვანის ჟანდარმერიის მნიშვნელოვანი ნაწილი.
პირველი საექსპედიციო კორპუსი კვირაობით უქმად რომ არ ყოფილიყო მოსულსა და რევანდიზში, გამოეყენებინა ვანის ჯანდარმერიის ძალები და ვანის აჯანყების დაწყებამდე დაერტყა რუსებისათვის დილმანის რაიონში, შესაძლოა წარმატებისთვის მიგვეღწია კიდეც. თუმცა, სომეხთა აჯანყებამ გვაიძულა აპრილის შუა რიცხვებში ვანის ჟანდარმერიის მნიშვნელოვანი ძალები ზურგში მოქმედებებისათვის დაგვეტოვებინა.ამ დროს კი რუსებმა ისარგებლეს სიტუაციით და დილმანის რაიონში დამატებითი ძალები გადაისროლეს.
ა.მ. პოღოსიანი თავის ნაშრომში აღნიშნავს: ,,1915 წლის 1 აპრილს დაიწყო ზეითუნის სომხების დეპორტაცია. დაახლ. 8 ათასი ქალი და ბავშვი დეპორტირებულ იქნა იკონიაში, 5 ათასზე მეტი – ალეპოში, დარჩენილები – დეილ-ელ-ზორის უდაბნოში, რაკუსა და ბაღდადში.
დეპორტირებულ იქნენ და გზაში სიკვდილით დასაჯეს ეპისკოპოსი გარინფილიანი, არქიმანდრიტი ოვსეპ აგრაფიანი, მღვდელი სააკ მარკოსიანი და სხ¬ვა სომეხი სასულიერო მოღვაწეები.
ამასთან ერთად, 1915 წლის 24 აპრილის წერილში ვანის ნაცვალი სტამ¬ბო¬ლს ატყობინებდა, რომ ამ დღეს დაახლ. 4 ათასი სომეხი ორგან¬იზებ¬უ¬ლ¬ად ჩა¬მო¬ვიდა მეზობელი რეგიონებიდან.სომეხი ბანდიტები ეწეონენ ძარცვა-ყაჩა¬ღო¬ბას, თავს ესხმოდნენ ახლომდებარე სოფლებს და წვავდნენ მათ.
,,ვილაიეთში სომხების კომპაქტურად განსახლების ადგილებია _ ატ¬ყო¬ბინ¬ებ¬და 22 აპრილს სივასის გუბერნატორი შინაგან საქმეთა სამინისტროს _ სუ¬შ¬ელირი, ჰაფიქი, დივრიქი, გიურუნი, გამერიკი, ამასია, თოქათი და მერზ¬იფ¬ონი. ამჟამად ამ სოფლებიდან ამოღებულია დიდძალი იარაღი. დაკავებულთა ჩვენებებით გაირკვა, რომ სომხებმა ოლქში შეაიარაღეს 30 ათასამდე კაცი. რომელთაგან 15 000 შეუერთდა რუსულ არმიას, მეორე ნახევარი კი გათვალ¬ის¬წ¬ინ¬ებული იყო თურქეთის არმიის ზურგში მოქმედებებისათვის.
შეტაკება მოხდა სომხურ რაზმებსა და სოფელ თუზხისარში გაგზავნილ უსაფრთხოების ძალებს შორის, სადაც თავს აფარებდა დაშნაკთა კომიტეტის წევრი მურატი. მიმდინარეობს გაქცეულთა ძებნა.
27 აპრილს დიარბექირის გუბერნატორი ატყობინებდა: ,,დიარბექირში ჩატარდა ჩხრეკა, ამორებულია დიდძალი იარაღი, საბრძოლო მასალები, ასაფ¬ეთქებელი ნივთიერებები. მარტო ცენტრში დაკავებულია ათასზე მეტი სომეხი დეზერტირი."
1915 წ. მაისში ქვეყანაში მძიმე მდგომარეობა შეიქმნა, რუსები უტევდნენ აღმოსავლეთ ანატოლიას, ინგლისელებმა და ფრანგებმა აიღეს ჩანაკალე და სამხრეთში შეუდგნენ ოპერაცია ,,არხის" განხორციელებას.ზეითუნში, ვანსა და მუშაში სომეხთა აჯანყებებმა იფეთქა. მთელ ქვეყანა სავსე იყო დე¬ზერ¬ტი¬რე¬ბით და დაძრწოდა უამრავი ბანდა. ქვეყანა, რომელიც ომში იყო ჩა¬ბმ¬ული, იძულ¬ებული იყო მნიშვნელოვანი ძალები შიდა მტრის წინააღმდეგ მიემართა.
ზეითუნის აჯანყებასთან დაკავშირებით საჭიროდ მიგვაჩნია შევეხოთ კიდევ ერთ ეპიზოდს; რუსეთის ელჩი ინგლისში 24 თებერვალს ეწვია ფორინ ოფ¬ისს და შეატყობინა, რომ ზეითუნელმა სომეხმა თხოვნით მიმართა კავკასიის მეფისნაცვალს ვორონცოვ-დაშკოვს, დახმარება გაეწია 15 000 სომხის შეიარაღებაში, რომლებიც შეკრიბეს თურქთა ზურგში დივერსიებისა და არეულობების მოსაწყობად. ელჩი თვლიდა, რომ სომეხისთვის აუცილებლად უნდა გაეწიათ დახმარება და ინგლისელებსა და ფრანგებს შეეძლოთ ანტალიის პორტიდან მათთვის იარაღის ჩატანა. ინგლისმა რუსეთის ამ გეგმას მხარი არ დაუჭირა.
1915 წლის აპრილში პირველი საექსპედიციო კორპუსი შეეჯახა რუსებს და ვანის ჟანდარმერიის შენაერთებთან ერთად 1 მაისს დილმანის მიმართულებით შეტევაზე გადავიდა, მაგრამ მძიმე დანაკარგები განიცადა და იძულებული გახდა უკან დაეხია. სომეხ აჯანყებულთა რაზმებით გაძლიერებული რუსული ჯარების შეჩერება კორპუსმა ვერ შეძლო, დატოვა ვანი და ბითლისისაკენ დაიხია."
ამავე ხანებში, 1915 წლის აპრილში სოფელ აბააგაზე სომეხტა ბანდების თავდასხმის შედეგად მხეცურად იქნა მოკლული ასობით ადამიანი. ზოგი მკვლევარი ვარაუდობს, რომ მოკლულთა სავარაუდო რაოდენობა 10 ათასს აღწევდა.
იმავე პერიოდში, 20 აპრილს ვანის გუბერნატორმა მესამე არმიის სარდ¬ლ¬ობას უდეპეშა: ,,აჯანყებული სომხები ცეცხლს უშენენ პოლიციელთა პოსტებს და მუსულმანთა სახლებს. წარმოებს საპასუხო სროლებიც. სოფელ ათალანთან გუშინ გამართული ბრძოლების დროს, რომელიც მთელი დღე გრძელ¬დებოდა, განადგურებულია აჯანყებულთა მნიშვნელოვანი ნაწილი. გავაშში აღდგენილია სატელეგრაფო ხაზი. დღეს ტელეგრაფის ხაზები გადაჭრეს ბაშკალში, ხავასორში, შერსათში. დაწყებულია აღდგენითი სამუშაოები. ქალაქში გააფთრებული ბრძოლები მიმდინარეობს. აჯანყებამ საყოველთაო ხასიათი მიიღო.გთხოვთ გამომიგზავნოთ დამხმარე ძალები და არტილერია."
24 აპრილს გუბერნატორი კვლავ იმართავს შინაგან საქმეთა სამინისტროს: ,,ამ დროისთვის რაიონში გარედან მოსულია 4 000 სომეხი. ბანდიტებმა გადაკეტეს გზები, თავს ესხმიან და წვავენ მიმდებარე სოფლებს, ამის აღსაკვეთად ძალები არ გვაქვს. ბევრი ქალი და ბავშვი თავშესაფრის გარე¬შეა დარჩენილი. მათი განთავსება მომთაბარე ტომების დასახლებებში არა¬სწორი იქნებოდა, და ამასთან შეუძლებელიც. შესაძლებელია დავიწყოთ მათი ევაკუაცია დასავლეთის ვილაიეთებში?"
1915 წლის 6 მაისს სომხური ტერორისტული ორგანიზაციის ,,დაშნაკ¬ცუ¬ტ¬უნის" მებრძოლებმა, ვინმე არამმა და ვარელმა, თურქულ ქალაქ ვანში, მონ¬ოეთ¬ნიკური ტერიტორიის შექმნის მიზნით, მოაწყვეს მუსლიმთა ხოცვა-ჟლეტა. ეს იყო სომეხი ტერორისტების მიერ სისტემატურად წარმოებული,,ეთნიკურად სუფთა ზონების" შექმნის პოლიტიკის, მორიგი ეტაპი. აკადემიკოსების – ჯ. ალიევისა და ბ. ბუდაგოვის ნაშრომებში მოტანილი ფაქტების თანახმად, სომეხმა ტერორისტებმა ვანის ოლქში 3000 მშვიდობიანი მოსახლე დახოცეს.
8 მაისს სომხები შეტევაზე გადავიდნენ და დაიწყეს მუსულმანური კვარტალების დარბევა-გადაწვა.გუბერნატორმა ჯევდეთმა გასცა ბრძანება ყველას დაეტოვებინა ვანი. 17 მაისს თურქულა ძალებმა დატოვეს ვანი, რის შემდეგაც სომხებმა დაწვეს დაცარიელებული მუსლიმური უბნები. ვანი რუსებმა აიღეს. რუსი დიპლომატის, გენერალ გ. მაევსკის თანახმად, მიუხედავად იმისა, რომ სომხური პროპაგანდა ყოველნაირად ცდილობს თურქების დადანაშაულებას სისასტიკეში, ის საწინააღმდეგოს მოწმე იყო: იმ წლების ყველა სისხლიანი მოვლენა პროვოცირებული და განხორციელებული იყო სომხური ბანდების მიერ.
1915 წლის 9 მაისს ტურქულ ქალაქ ბითლისში დაიღუპა 123 ადამიანი, მათ შორის ბევრი ქალი და ბავშვი. რაფაელ დე ნოგალესის თანახმად, მშვიდო¬ბი¬ან მუსულმანთა მხეცური მკვლელობის, მათი სოფლების გადაწვის ერთ-ერთი ორგანიზატორი იყო ოსმანთა ასამბლეის დეპუტატი, სომხური ტერორისტული ორგანიზაციის ,,დაშნაკცუთუნის" წევრი გარეგინ ფასდემარჯანი. ,,ისინი ხოცავდნენ მათ ხელში მოხვედრილ ყველა მუსულმანს"- აღნიშნავს ისტორიკოსი ნოგალესი. ყველგან დაიწყო ,,დაშნაკცუთუნის" მიერ გამოტანილი სასიკვდილო განაჩენების აღსრულება. მისი ბრძოლის მეთოდები ეყრდნობოდა ძალადობას და ძირითადად შემდეგნაირად შეიძლება იყოს ფორმულირებული: ,,ყოველი გზა ეხმარათ ხალხის შესაიარაღებლად... წაახალისონ შეტაკებები და ტერორის ქვეშ ყავდეთ სახელმწიფო ჩინოვნიკები... ძარცვონ და ანადგურონ სახელმწიფო დაწესებულებები... მიზნის მისაღწევად დაშვებულია ყველაფერი – პროპაგანდა, ტერორი, ამბოხი."
ამერიკელი ისტორიკოსის სტენფორდ ჯ. შოუს მიხედვით, სომეხმა ბaნდიტებმა 14-16 მაისს მოაწყვეს ,,ადგილობრივი მუსულმანური მოსახლეობის მასობრივი განადგურება". ჯ. მელივალი კი აღნიშნავდა, რომ ,,სომხების მიერ წარმოებულ 30-წლიან სისტემატურ ტერორისტულ აქტებს ჰქონდა სერიოზული ,,უკუქმედების ეფექტი" მათივე თანამემამულეების მიმართ. ყველა ამ აბსურდულმა აჯანყებამ მხოლოდ უშედეგო მსხვერპლი მოიტანა. ამასთან მათ ჰქონდათ გარკვეული ფსიქოლოგიური შედეგიც, რასაც ,,დაძაბულობის სტრატეგიის" გზით აღწევდნენ სომეხი აგიტატორები: ოსმალთა თვალში სომხებიგადაექციათ ,,ერთგული ერიდან" ,,ეჭვმიტანილ ერად". რამდენიმეწლიანი მკვლელობები და ამბოხებები ამისთვის საკმარისი იყო."
1915 წლის 17 მაისს სომეხთა ბანდიტურმა და ტერორისტულმა ფორმირებებმა გადაწვეს თურქული ქალაქი ვანი.დიდი იყო მსხვერპლის რაოდენობა მშვიდობიან მოსახლეობაში. ჯ. მაკარტის გამოკვლევის თანახმად, XX ს. დასაწყისის სისხლიან მოვლენებს 2.5 მლნ მუსლიმი შეეწირა.
ზემომოტანილი შემაძრწუნებელი დოკუმენტების სემდეგ სომხურ მხარეს მოვუსმინოთ: ,,1915 წლის მაისის ბოლოს ახალგაზრდა თურქულა მთავრობამ, ქვეყნის შიგნით უსაფრთხოების უზრუნველყოფის საბაბით, დაიწყო სომხების განიარაღება ქალაქ ეოზგათსა და მიმდებარე რაიონებში. ადგილობრივ სომეხთა ლიდერებმა, რომლებიც კარგად აცნობიერებდნენ რომ განიარაღების მერე მათ მესოპოტამიის სამხრეთსა და არაბეთის უდაბნოებში დეპორტაცია ემუქრებოდათ, რჩევისთვის მიმართეს ეპარქიის მმართველს, ეპისკოპოს ნერსეს და¬ნი¬ელ¬იანს. სოფელ მეც ჩატის საბჭოს მდივანი აკოფ თემირჯიანიც ტავის წერილში წერდა, რომ თურქ¬ე¬ბი ითხოვდნენ ორი დღის ვადაში შეეგროვებინათ და ჩაებარებინათ სოფელში არსებული მთელი იარაღი და შეეკითხა ეპისკოპოსს როგორ მოქცეულიყვნენ.
ზემოთ მოტანილი დოკუმენტებიდან ნათელია, თუ რა ურჩია სომეხმა ეპისკოპოსმა სოფლის საბჭოს მდივანს _ იარაღის ჩაბარების ნაცვლად სომხებმა დახოცეს მათ გვერდით მცხოვრები თურქები, დაისაკუთრეს მათი სახლები და თავიანთ საკუთრებად გამოაცხადეს.
ვანის დაცემის წინა დღეებში უმაღლესი სარდლობის წარმომადგენელი ენვერ-ფაშა წერდა შინაგან საქმეთა მინისტრს თალიათ-ბეის: ,,ვანის ტბის გარშემო და ვილაიეთის სხვა ადგილებში მცხოვრები სომხები მუდმივ მზადყოფნას აცხადებენ აჯანყების გასაგრძელებლად. ვფიქრობ, უნდა გავასახლოთ აქედან სომხები და გავანადგუროთ მეამბოხეები. მე-3 არმიის სარდლობის ცნობით, 1915 წლის 20 აპრილს რუსებმა თავიანთი ტერიტორიიდან ჩვენკენ გამოყარეს გაძარცვული და დამცირებული მუსულმანები. ამის საპასუხოდ, ასევე ზემოთ მითითებული მიზეზის გამო, საჭ¬ი¬რო იყო ეს სომხები მათი ოჯახებთან ერთად გაგვეძევებინა რუსთა ტერიტორიაზე ან გაგვეფანტა ანატოლიის სხვადასხვა რაიონში. გთხოვთ აირჩიოთ შეთავაზებული ვარიანტებიდან უფრო მისაღები. მე გთავაზობთ, თუ არაა სხვა დაბრკოლებები, გავასახლოთ მეამბოხეთა ოჯახები და რაიონის მთე¬ლ¬ი სომხური მოსახლეობა ქვეყნის საზღვრებიდან, ხოლო მათ ადგილზე განვათავსოთ გარედან მოსული მუსულმანები."
ახალმა სომხურმა ჯგუფებმა დაიწყეს შეღწევა სამხრეთ საქართველში და შემდეგ გა¬ნ-ს¬¬ა¬¬ხლ¬დნენ სამხრეთ კავკასიის ყველა რაიონში. შემდგომში მათი შთამომავლები ტერი¬ტო¬რი-ულ პრეტენზიებს წაუყენებენ უიღბლო აზერბაიჯანელებსა და ქართველებს, გამო¬აცხ-ადებდნენ მთიან ყარაბახს და ჯავახეთს ძირძველ სომხურ ტერიტორიად.
ამავდროულად სომეხი მჯღაბნელები მოვლენებს თავიანთ სასარგებლოდ აშუქებენ: „1915წლის ივნისში პსფნკის რაიონში მიმდინარე მძიმე ბრძოლებში თავი გამოიჩინეს სომეხმა მებრძოლებმა თავად შარო სასუნელის მეთაურობით. მათ დასახმარებლად გაგზავნილ იქნა ტალვორიქსის აჯანყებულები, რომლებმაც გაანადგურეს ქურთების რაზმები და დაიკავეს სტრატეგიული დანიშნულების ეშმაკის ხიდი. ივლისის დასაწყისში ალყაშემორტყმულ სასუნსკის მხარეში, სომხები გამაგრდნენ არქიმანდრიტ სტეფან ტერ–ავე-ტეს¬იანის მეთაურობით ბსანგის რაიონში. ეს მამაცი არქიმანდრიტი 20 დღეზე მეტს ხელმძღვანელობდა ქურთებთან ბრძოლას და ბოლოს დაიღუპა.
არქიმანდრიტ სტეფანის გარდა სასუნის თავდაცვის ორგანიზაციაში მონაწილეობას ღებულობდნენ სომხური სასულიერო წრის სხვა წარმომადგენლებიც: მღვდელი სტეფანე, სოფელ ახნად გევონდის მღვდელი ტერ – მარგანიანი, სოფელ გორ მამბრეს მღვდელი ერანოსიანი, აგრეთვე მღვდლები თოროს მურადიანი და არაქელ ტერ – ქადჯიანი."
1915 წლის 22 ივნისს სომეხი ხალხის მეთაურები რუსების სამხედრო მოქმედებების შე¬დეგად იძულებული იყვნენ უკან დაეხიათ. როცა სამტავრობო ჯარები შევიდნენ თურქულ ქალ¬აქ ვანში მათ იქ დახვდათ საშინელი სურათი: მთელი ქალაქი გვამებით იყო მოფენილი. ვანის მთელი მუს¬ულ¬მა¬ნური მოსახლეობა – თურქები, აზერბაიჯანელები, ქურთები, რომლებმაც გაქცევა ვერ მოასწრეს, სომხურმა ტერორისტულმა ფორმირებებმა გაანადგურეს. სომხებმა მუსულმანები შეკრიბეს დიდ ორმოსთან და მხეცურად დახოცეს. რვა დღის შემდეგ 1915 წლის პირველ ივლისს თავის მოხსენებაში გენერალ ნიკოლაევი წერდა ვიღაც ტეროსა და ხეჩოს მეტაურობით მეთაურობით მოქმედი სომხურ ბანდების საშინელ სისასტიკეზე და შეძრწუნებული მოუწოდებდა ყველას, დაეხვრიტათ ისინი. 1915 წლის გენოციდის მსხვე¬რპლ¬თა უკვდავსაყოფად, რომელიც განახორციელა მშვიდობიანი მოსახლეობის მიმართ სომხურმა ბანდიტურ–ტერორისტულმა ფორმირებებმა, 5000 მხეცურად ნაწამები ადამიანის დასაფლავების ადგილას დღეს თურქული მემორიალი აღიმართება.
ე. პარსამიანი წერს, რომ მუშას მმართველმა სერვეთ – ბეიმ თავისთან გამოიძახა ეპარ-ქი¬ის მეთაური ვარდან აკოფიანი და მას უბრძანა ქალაქის ყველა მამაკაცი მომზადებულიყო გადასახლებლად ურფის მხარეში. დეპორტირებული მოსახლების პირველი ქარავანი ქალაქ-ის სიახლოვეს საშინლად ცემეს. მიიღეს რა ცნობა ამის შესახებ ქალაქში დარჩენილმა სომხ-ურ¬მა მოსახლეობამ იარაღს მოკიდა ხელი.
1915 წლის 20 დან 30 ივნისამდე ქალაქში მიმდინარეობდა სასტიკი ქუჩის ბრძოლები სომხურ მოსახლეობასა და თურქული რეგულარული არმიის ნაწილებს შორის. ძლიერ წინ-ააღმდეგობებს ქონდა ადგილი ქალაქის ზემო ნაწილსა და დზორის კვარტალში. როდესაც ბრძოლამ მიიღო უფრო მძაფრი და სისხლისმღვრელი ხასიათი ყველა სომეხი აჯანყებული და მშვიდობიანი მოსახლე გადავიდა დზორის კვარტალში, სადაც მუშელები მყარად იყვნენ გამაგ¬რებ¬ულ¬ე¬ბი. აქ გაიმართა საბოლოო ბრძოლა თურქებთან. ტავდაცვითი ბრძოლების ერთ – ერთი ხელმძღვანელი მღვდელი ტერ – პარსამიანი აღნიშნავდა: „მთელი კვარტალი იყო სიბნელესა და კვამლში გახვეული.... ყველა ადამიანი აცნობიერებდა, რომ სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებს ითვლიდა, გადარჩენის არავითარი იმედი არ იყო."
ბევრმა სომეხმა, რომელთაც არ სურდათ თურქებს ტყვედ ჩავარდნოდნენ, სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. სომეხთა 700 კაციანმა მცირერიცხოვანმა ჯგუფმა შეძლო ალ-ყ¬ის გარღვევა და მთებში მიიმალა, სადაც დაელოდა რუსულ ჯარს და გადაურჩა დაღ¬უ¬პვას. ქალაქის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი განადგურებულ იქნა.
მუშის დაბლობის სოფლების ნაწილმა, რომელთა შორის აუცილებელია ავღნიშნოთ სოფლები კარნენი, ალი – ჯანი, არვანი, ვარდენისი, გაუწია შეიარაღებული წინააღმდეგობა თურქებს. მძიმე ბრძოლებს ადგილი ქონდა სურბ კარაპეტის (იოანე ნათლისმცემლის) მონასტრის რაიონში და სერქის მთასთან.
მუშის სომხური მოსახლეობის განადგურების შემდეგ, 1915 წლის ივლისში 30- ათასიანმა თურქულმა არმიამ ხელთ იგდო სასუნის რაიონის მახლობლად მდებარე კურტიკი და მიზნად ისახავდა მთლიანად გაენადგურებინა 15 ათასიანი ადგილობრივი სომხური მოსახლეობა.
20 ივლისს სომხები გადავიდნენ შეტევაზე, ხელთ იგდეს სოფელი შენიკი და 3 თურქული ქვემეხი. ბრძოალა მიმდინარეობდა გარდამავალი უპირატესობით. 23 ივლისს თურქებმა გააძლიერეს შეტევა და დაიკავეს ანდოკის მთისწინეთი. 2 აგვისტოს სასუნისთვის ბრძოლამ პიკს მიაღწია. სომხურმა ძალებმა ვერ მიიღეს დახმარება და მალე საბრძოლო მასალებიც გამო¬ელ¬ი¬ათ. ანდოკის მთებში , ცოვასარსა და გებინში სო¬მ¬¬ხები წინააღმდეგობას 1915 წლის 3 აგვისტომდე უწევდნენ. სომხების ნაწილმა თურქტა ალყა გაარღვია და პატარა ჯგუფებად გაემართნენ კავკასიისადან შემოსული რუსული ჯარებისკენ. სასუნში მცხოვრები 60 ათასი სომხებისგან მხოლოდ15 ათასი გადარჩა, დანარჩენი განადგურებულ იქნა.
1915 წლის 2 ივლისს თურქებმა ალყა შემოარტყეს და აიღეს მრავალრიცხოვან სომხური სოფელი თეზილი. პრიხოდსკის ეკლესიაში მოაგროვეს 30-წლამდე მამაკაცები და ყველა დახოცეს.
თურქემბს დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს ეოზგატის რაიონის სოფლებმა: ჩატმა , ეილენჩეკმა, გუმ გუიუმ. სოფელ გუმ გუიუს სომხებმა აჯი – ბეკ პაპაზიანის მეთაურობით სამი თვე უწევდნენ წინააღმდეგობას თურქებს, თუმცა ვერცერთი მხრიდან ვერ მიიღეს დახმარება და საბოლოოდ დამარცხდნენ.
ციხე-ქალაქი შაპინ–გარასიხარსი ტერიტორიულ – ადმინისტრაციულად შედიოდა სებასტიის ( სივას) გუბერნიაში. პირველი მსოფლიო ომის წინ ქალაქში იყო 25 ათასიანი სომხური მოსახლეობა, რომელიც მისდევდა მიწათმოქმედებას , ხელოსნობას, და ვაჭრობას. ქალაქში მოქმედებდა სომხურ კულტურულ – საგანმანათლებლო ცენტრები. პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე ადგილობრივი სომეხი ახალგაზრდობა უნდა გაეწვიათ თურქულ არმიაში, მაგრამ მათ სამხედრო სამსახური დროებით გადაუვადეს, რადგანაც ადგილობრივი სასულიერო წინამძღვრის პროტოარქიმანდრიტ ვაგინაკ თარაქიანის ინიციატივით ხელისუფლებას თითოეული ახალგაზრდისთვის 40 ოქროს მონეტა გადაუხადეს.
მიუხედავად ამისა თურქებმა ყველა წვევამდელი ქალაქგარეთ გაიყვანეს და დახოცეს. 1915 წლის გაზაფხულზე დაირხა ხმები, რომ ერზერუმის გზაზე მოკლულ იქნა ეპარქიის ლი-დ¬¬ერი ერზნკის არქიმანდრიტი სააკ ოტაპაშიანი. იქ ჩასულმა პროტოარქიმანდრიტ ვაგინაკმა ღირსეულად დაასაფლავა მოკლული არქიმანდრიტი. შაპინ – გარასიხარში დაბრუნებულმა ეპარქიის მმართველმა მოიწვია კრება, რომელშიც მონაწილეობა მიიღეს პარტია „დაშნაკცუტუნის" და „გნჩაკიანის" ხელმძღვანელმა პირებმა, სადაც მიღებულ იქნა გადაწ-ყვეტ¬ილება რათა მომზადუბულიყვნენ თავდასაცავად. ამ მიზნით გამაგრებულ იქნა თურქულ-სომხური კვარტალების საზღვარზე მდებარე სახლები და ნაგებობები, რათა გაეწიათ წინააღმდეგობა მტრისთვის. 1915 წელის მაისში ქალაქში დაიწყო ჩხრეკები და დაპატიმრებები. თურქეთის 10 ათასი¬ანმა არმიამ შაპინ – გარასიხარის რაიონის სომხურ სოფ-ლ¬ებში მიწასთან გაასწორა სომხების სახლები. დაპატიმრებულ იქნა სოფელ ანერხის მღვდელი სოფონია კარიკიანი. რამდენიმე დღეში კი, სებასტიის გზაზე კარა – პაირში ის მოკლულ იქნა.
1915 წლის მაისში შაპირ – გარახისარის ეპარქიის მმართველი პროტოარქიმანდრიტი ვაგინაკ ტორიკიანი მიწვიეს ქალაქის მერიაში და დაპატიმრეს. მომდევნო დღეს ის მოკლეს სოფელ სუ შეირის მახლობლად. ამგვარად შაპირ – გარასახარის სომხები დარჩნენ ჭკვიანი და მამაცი ხელმძღვანელის გარეშე.
1915 წლის 2 ივნისს თურქებმა ალყა შემოარტყეს ქალაქის სომხურ კვარტალს და მოკლეს 400 სომეხი. მიიღეს რა ცნობა, რომ მათ ელოდებათ დეპორტაცია, სომხები გადავიდნენ თავდაცვაზე და დაიწყეს თავიანთი პოზიციების გამაგრება. შეიქმნა სამხედრო საბჭო, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა გუკას დეოვლეთიანი. საბჭოში აგრეთვე შევიდნენ ავაკ ტორიკიანი, გარეგინ კარმირიანი, შაპუხ ოზანიანი და სხვები.
სამი დღის განმავლობაში სომხები ღირსეულ წინააღმდეგობას უწევდნენ მოალყეებს, მაგრამ როცა ბრძოლაში ჩაერთო თურქული არტილერია, მათი მდგომარეობა დამძიმდა. პრაქტიკულად არტილერიას ვერაფრით უპირისპირდებოდნენ. ხალხმა დატოვა სომხური კვარტალი და უკან დაიხია შაპინ – გარახისარის ძველი ციხესიმაგრისაკენ, რომელიც მდებარეობდა უახლოეს მაღლობზე. სომეხი მებრძოლების რაოდენობა 500 კაცს აღწევდა. სებასტიიდან მოსულმა თურქეთის რეგულარული არმიის ნაწილებმა, მხარის გუბერნატორის მუამარის მეთაურობით სომხებისგან მოითხოვა იარაღის დაყრა და დანებება. მალე სომხებისგან მოვიდა პასუხი: „ არსებობს სიკვდილის ორი სახე: მოკვდე ღირსეულად ან უღირსად. დაე მთელმა მსოფლიომ გაიგოს რომ შაპინგარახასარელები მოკვდნენ ღირსეულად".
ასეთი პასუხის მიღების შემდეგ გუბერნატორმა ალყაშემორტყმულ ციხეშიმაგრისკენ გადაისროლა მნიშვნელოვანი ძალები (დაახლოებით 20 ათასი ჯარისკაცი). სომხების შეუპოვარი წინააღმდეგობის შემდეგ მტერმა უკან დაიხია. თუმცა, სომხების მდგომარეობა რაც დრო გადიოდა მით უფრო მძიმდებოდა, საჭმელი, წყალი, საბრძოლო მასალები იწურებოდა და არც დახმარების იმედი ფქონდათ. საქმე კატასტროფულ შედეგამდე რომ არ მისიულიყო გადაწყვეტილ იქნა ღამით გადასულიყვნენ შეტევაზე და გაერღვიათ ალყა. 1915 წლის 24დან 25ივნისამდე ღამით ძლიერი შეტევით სომხებმა გაარღვიეს მტრის რკალი და გამოვიდნენ ალყიდან. ციხესიმაგრეში დარჩენილმა მძიმე ავადმყოფებმა და მძიმედ დაჭრილებმა ტყვედ ჩავარდნას საწამლავი არჩიეს.
1915წ. 26 ივნისს სომეხმა აჯანყებულებმა გაანადგურეს ოსმან ბეის თურქული რაზმი. აჯანყებულებს (ფინდიჯღარცელებს) დარჩათ 30 შაშხანა, უამრავი ვაზნა და 10 ცხენი. ახალგაზრდა თურქების ერთერთმა მეთაურმა ჯემალ ფაშამ კილიკიის კათალიკოს სააკ II სთვის გაგზავნილ დეპეშაში მომხდარი მოვლენებს კვალიფიცირება მისცა, როგორც ერთ– ერთ მიზეზს კილიკიიდან სომხების დეპორტაციისა. დეპეშაში ძირითადად საუბარი იყო: „სომხეთის საკათალიკოსოს. ხალები. პასუხი – სამწუხაროდ, ფინტიჯაგში მომხდარმა მოვლენებმა შეუძლებელი გახადა გადადებულ იყო სომხების დეპორტაცია".
აჯანყებულთა რიცხვი აღწევდა 500 კაცს, რომელთა განკარგულებაში იყო 250 შაშხანა და 40 ათასი ვაზნა. 1915წ. 31 ივლისს 8 ათასიანი თურქული არმია დაიძრა ფინტიჯაგისკენ. მთელი დღე აჯანყებულები გმირულ წინააღმდეგობას უწევდნენ მათზე რიცხობრივად ბევრად მეტ მოწინააღმდეგეს. თურქებმა დიდი დანაკარგების ფასად შეძლეს ჩაეხშოთ წინააღმდეგობის კერების ნაწილი. აჯანყებულთა მცირე ჯგუფმა შეძლო ალყის გარღვევა, დანარჩენი დაიღუპა. ბრძოლის დროს დაიღუპა 2100 სომეხი, 2000 ჯარისკაცი თურქეთის რეგულარული არმიიდანაც და 5000-მდე ბაშიბუზუკი.
1916წ. 8 მაისს სომეხთა ბრბოების თავდასხმის შედეგად, რომელთაც მეთაურობდა ბანდიტი ანდრანიკი, ტერჯანის მხარის მუსულმანურ სოფლებში დაიღუპა 563 ადამიანი. ყველა დაღუპულს წამების კვალი ეტყობოდა. მებრძოლები ასრულებდნენ საერთაშორისო ტერორისტული ორგანიზაცია „დაშნაკცუტუნის" მიერ გამოტანილ განაჩენს.
1916წ. 11 მაისს სომხური ბანდების მიერ თურქულ ქალაქ მალაზგირდში მხეცურად მოკლულ იქნა 20 000 ადამიანი. განადგურებას ვერ გადაურჩნენ ჩვილებიც კი, რომლებიც ცეცხლში ჩააგდეს.
1916 წლის 22 ივნისს სომხურმა ბანდფორმირებებმა ქალაქ ვანში თურქი და ქურთი მშვიდობიანი მოსახლეობის მიმართ მოაწყვეს მორიგი ანგარიშსწორება. ქალაქი 1915 წლის ტრაგედიის შემდეგ ის-ის იყო იწყებდა გამოცოცხლებას. თავზეხელაღებულმა სომხებმა დაახრჩვეს 1000 ჩვილი. ბავშვების მიმართ ასეთი მხეცური ანგარიშსწორება მსოფლიოსათვის მანამდე უცხო იყო. სომეხი ტერორისტების ჩადენილი უმსგავსობების შედეგად ქალაქ ვანში დაიღუპა 15 000 ადამიანი, გვამებს ასახიჩრებდნენ, აჭრიდნენ ყურებსა და ცხვირს, თხრიდნენ თვალებს.
იმავე დღეს, ვანის მახლობლად მდებარე თურქული სოფელი კეპრიკი მთლიანად იქნა განადგურებული სომხური ბანდების მიერ. დაიღუპა 200 კაცი. ისინი ვინც წინააღმდეგობის გაწევას შეეცადა განსაკუთრებული სისიასტიკით დასაჯეს.
22 მაისი 1916 წ. ქალაქი ვანი. სომეხმა ტერორისტებმა პირველად გამოიყენეს ხალხის მასობრივი მოწამვლის მეთოდი. ასეთი ბარბაროსული მეთოდით გამიზნულად მოკლულ იქნა ქალაქის რამდენიმე ასეული მშვიდობინი მოსახლე.დაღუპულებს შორის იყვნენ –ბავშვები, მოხუცები და ქალები.
იმავე 1916 წ. 22 მაისს მუსულმანური სოფლების ერგელისა და ატიანის შემოგარენში თავზეხელაღებულ სომხების მიერ მოკლულ იქნა 8000 ადამიანი. კარგად შეიარაღებული ბანდიტების მიმართ წინააღმდეგობის გაწევა უშედეგო იყო.
1916წ. 23 მაისს ქალაქ ვანის მახლობლად მდებარე მუსულმანურ სოფელ სეილში თავზეხელაღებულმა სომხებმა მოკლეს 300 ადამიანი, მათი უმრავლესობა ქალები, მოხუცები და ბავშვები იყო. მკვლელობების შემდეგ ხდებოდა გვამების წაბილწვა. ამ პერიოდში საერთაშორისო ტერორისტული ორგანიზაცია „დაშნაკცუტუნის" იდეოლოგებმა ხელი მიყვეს ისტორიის ფალსიცირებას, იმ მიზნით რათა თავიდან აეცილებინათ პასუხისმგებლობა მასობრივ მკვლელობებზე. მზაკვრული აბსურდი მდგომარეობდა შემდეგში, რომ მათ მიერვე ჩადენილი სისიხლიანი დანაშაულობები მათ მონათლეს.... „სომხების გენოციდად". ამის საილუსტრაციოდ კი მოჰქონდათ ტილო სადაც „გამოსახული იყო პირველი მსოფლიო ომის დროს დაღუპული სომხების თავის ქალები". გარკვეული დროის შემდეგ მკვლევარებმა ნათელი მოფინეს ამ სურათს: „ სურათი სიცრუით და უპასუხისმგებლოდ ვრცელდებოდა წიგნების გარეკანზე, იბეჭდებოდა საპროპაგანდო ფურცლებზე ან საფოსტო ბარათებზე. სინამდვილეში კი ეს სურათი სახელწოდებით „ომის აპოთეოზი" დახატულ იქნა 1871–1872 წწ. რუსი მხატვრის ვასილი ვერეშაგინის მიერ, რომელიც დაიბადა 1842 წ. შესაბამისად სურათის ობიექტად არ ითვლებიან სომხები, იგი დახატულ იქნა 44 წლით ადრე ვიდრე მოხდებოდა 1915 წ. ხსენებული მოვლენები, ხოლო მხატვარი გარდაიცვალა 10 წლით ადრე პირველი მსოფლიო ომის დაწყებამდე."
1916წ. ივნისში სომხური ბანდფორმირებების თავდასხმისა და მშვიდობიან მოსახლ-ეო¬ბ¬აზე მხეცური ანგარიშსწორების შედეგად თურქულ ქალაქ ერდემიდში მოკლულ იქნა 15 000 ადამიანი. ვაზნების ეკონომიის მზნით სომეხი ბანდიტები იყენებდნენ წამების დახვეწილ მეთოდებს.
დაშნაკური რაზმების მიერ აღებული თურქული სოფლები „თავისუფლებოდა" ცო¬ც¬ხ¬ა-ლი მოსახლეობისგან და ნანგრევებად იქცეოდა, რომლებიც ავსებული იყო დასა¬ხიჩ¬რებული მსხვერპლით." ერთ-ერთი დაშნაკი „გმირი" ასე აღწერდა თავის „გმირობას": „ მე გავანა¬დ-გუ¬რე თურქული მოსახლეობა ბასარ – გეჩარში ¬- არ გამირჩევია არავინ ტრაბახობდა „თავ¬ზეხ-ელაღებული" – ხანდახან უნდა დამეზოგა ტყვიები. ყველაზე საიმედო ხერხი ამ ძაღლების წი¬ნააღმდეგ ისაა, რომ ბრძოლის შემდეგ მოაგროვო გადარჩენილები, ჩაყარო ჭებში და ზემ¬ო-დ¬ან დააყარო ქვები, რომ არ დარჩნენ ცოცხლები. მე - აგრძელებდა ბანდიტი - ასე მოვიქეცი: „შევკრიბე ყველა მამაკაცი, ბავშვები ჩავყარე ჭაში დავაყარე ქვები და ამით ბოლო მოვუღე მათ."
თურქეთის მთავრობამ, რომელიც ხედავდა დაშნაკი „ გმირების" მსგავს ქმედებებს და იცოდა სომხური საკითხის ,,გადაწყვეტის" მეფის რუსეთისეული გეგმა, 1915წ. აპრილში მიიღო გადაწყვეტილება თურქეთში მცხოვრები სომხების დეპორტაციის შესახებ.
საომარ მდგომარეობაში მყოფ ნებისმიერ ქვეყანაში, პირები, რომლებიც მოქმედებენ მტ¬რის სასარგებლოდ ან უბრალოდ ძირს უთხრის სახელმწიფო ძლიერებას, ითვლებიან სამ¬შ-ო¬¬ბლოს მოღალატედ და ისჯებიან საომარი დროის შესაბამისი კანონით. ოსმალეთის მთ¬ა¬ვ-რობას, მაგალითად, ქონდა იურიდიული უფლება დაეხვრიტა ომის გამოცხადების შემდეგ დაწყებული ზეით¬უნ¬ი¬სა აჯანყების ყველა მო¬¬ნაწ¬ილე, ყველა იმათი ჩათ¬ვლ¬ი¬თ ვინც აჯან¬ყე¬ბ-ულებს ამარაგებდა საჭმლით, ტანსაცმლით, იარაღით, საბრძოლო მასალით, მა¬გრ¬ამ მან არ მიმარ¬თა ამ ზომას და შემოიფარგლა მხოლოდ გადასახლებით.
გადასახლებამ ვერ შეაჩერა თურქეთში სომხების ძირგამომთხრელი საქმიანობა ამიტომ მიღებული გადაწყვეტილების მოქმედება გავრცელდა ქვეყნის სხვა ვილაიეთებზეც. სხვა გამოსავალი არ რჩებოდა, რადგან აჯანყებებმა იფეთქა სხვადასხვა ადგილებში: 1915წ. 23 ივნისს - ბოგაზლიანში, 1აგვისტოს - ფინდიკჩიკში (მაოში), 9აგვისტოს - გერმუშში (ურფა), 14 სექტემბერს - მუსა დაგში (ანტალია), 29 სექტემბერს საკუთრივ ურფაში, 1916წ. 7 თებერვალს ისლახიეში, 4 აპრილს აკდაგმადენში, 9 აპრილს- ტოსეში .
1915 წლის 2 მაისს ენვერ ფაშა წერილობით ატყობინებდა ტალიატ ფაშას აჯანყებისთვის სომხების გამუდმებული სამზადისის შესახებ და თავაზობდა გაესა¬ხლებ¬ინ-ათ ისინი რუსეთში, როგორც ეს გააკეთეს რუსებმა მუსულმანების მიმართ, ან დაესახლებინათ ისინი ანატოლიის შიდა რაიონებში. წერილიდან ირკვევა, რომ ენვერ ფაშას მიზანი იყო თავიდან აერიდებინა სომხების აჯანყების სავალალო შედეგები. მცირე ჯგუფებად სხვადასხვა რაიონებში გადასახლება სომხებს არ მისცემდა ბუნტის მოწყობის შესაძლებლობას. იმისთვის, რომ ძირფესვიანად შეესწავლათ და მოეძებნათ პრობლემის გადაწყვეტის გზები, მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება საინსპექციოდ ენვერ ფაშას გაგზავნის შესახებ.
საგანგებო მდგომარეობის სასამართლოს გადაეცა შემდეგი საქმეები : სივასში –648 კაცი, მამურეტიულაზიზში – 223 კაცზე, დიარბექირში – 70 კაცზე, ბითლისში– 25 კაცზე, ესკიშეხირში – 29 კაცზე, შებინკარასიხარში– 6 კაცზე, ნიგდში – 8 კაცზე, იზმირში – 33 კაცზე, ანკარაში – 32 კაცზე, კაისერში – 29 კაცზე, სირიაში – 27 კაცზე, ხუდავენდიგარში – 12 კაცზე, კონიაში – 15 კაცზე, ურფაში - 189 კაცზე, ჯანიკეში – 14 კაცზე. მთლიანად ტრიბუნალს გადაეცა 1397 კაცი. ყველა მათგანს შეეფარდა სასჯელის სხვადასხვა ზომა სიკვდილით დასჯის ჩათვლით.
სომხების აჯანყების საპასუხოდ ოსმალეთის მთავრობამ სომხების პატრიარქს, სომეხ დეპუტატებს, სომხების თვალსაჩინო წარმომადგენლებს აცნობა რომ „ ამ ღალატისა და შუღლის გაგრძელების შემთხვევაში მთავრობა მიიღებს შესაბამის ზომებს". მაგრამ, შეჩერების ნაცვლად პირიქით, კიდევ უფრო გახშირდა სომხების თავდასხმები დაუცველ ქალებსა და ბავშვებზე. ომის პერიოდში სხვადასხვა ფრონტზე გამოიკვეთა ზურგის უსაფრთხოების დაცვის საჭიროება.
ამგვარად 1915წ. 24 აპრილს სომხური კომიტეტები დაიხურა, ხოლო 2345 კაცი ამ ორგანიზაციების ხელმძღვანელი კადრებიდან, დაპატიმრებულ იქნა სახელმწიფოსთვის საშიში საქმიანობის გამო. დაპატიმრებულები გადაიყვანეს ანკარისა და ჩანკირის ციხეებში. 24 აპრილი, რომელსაც საზღვარგარეთელი სომხები აღნიშნავენ როგორც „ გენოციდის დღეს", სხვა არაფერია თუ არა კომიტეტების 2345 წევრის დაპატიმრების დღე და მას არავითარი კავშირი არა აქვს სომხების გადასახლებასთან.
ამის შემდეგ 1915წ. 23 მაისს თავდაცვის მინისტრი თალათ ფაშა მე-4 არმიის ხელმძღვანელობას უგზავნის დაშიფრულ წერილს, რომელშიც ამბობს: „ გადაასახლონ სო¬მხ-ე¬ბი ერზერუმიდან, ვანიდან, ბითლისის მხარიდან მუსულის სამხრეთ ნაწილში, ზორის მხა-რე და ურფინის მხარე ცენტრალური რაიონების გამოკლებით. სომხები ადანიდან, ხალე¬პა-დან, მარაშადან - სირიის აღმოსავლეთ ნაწილში, ხალეპის მხარის აღმოსავლეთ და სამხრეთ–აღ¬მო¬სავლეთ ნაწილში". გადასახლების განსახორციელებლად ადგილზე გაგზავნ¬ილ იქნა სახელმწიფო ინსპექტორები.
გადასახლების მიზეზი იყო სომხების ღალატი და აჯანყება, რომლებიც იმედოვნებდნენ, რომ პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ მათ მიერ მიტაცებული მიწები მათ გადაეცემოდათ და იქ შეიქმნებოდა დამოუკიდებელი სომხეთი. სომხების გადასახლების მიზანი, რომლებიც იმყოფებოდნენ ირანისა და კავკასიის ფრონტის ხაზზე, წარმოა¬დგ¬ენ¬და არა მათი განადგურების პოლიტიკას, არამედ უზრუნველყოფდა მათ და ქვეყნის უსაფრთხ-ოე¬ბას, ასევე წარმოადგენდა ყველაზე წარმატებული გადასახლების ნიმუშს მსოფლიოში.
1916 წ. პირველ ნოემბერს პარტია „ერთიანობა და პროგრესი"-ის ბოლო კონგრესზე მოხსენებისას თალიათ ფაშა შეეხო გადასახლების საკითხს. ბაურმა თავის წიგნში მოათავსა ფრაგმენტები მოხსენებიდან, რომელიც გამოქვეყნებული იყო 1921წ. 12 ივლისის გაზეთ „ვაკიტში". ჩვენ ვისესხეთ ეს მასალა ბაურიდან წერს კ. გიურიუნი: „ სომხების გადასახლების საკითხმა დიდი გამოხმაურება გამოიწვია როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე განსაკუთრებით მის ფარგლებს გარეთ. პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს, რომ ცნობები ამ ამბების გარშემო ძალიან გადაჭარბებულია. სომხურმა და ბერძნულმა პრესამ, რომელსაც გათვლილი ქონდა ევროპული და ამერიკული საზოგადოების შორსმიმავალი რეაქცია თურქების მიმართ, გააყალბა ფაქტები და ატეხა აჟიოტაჟი მთელს მსოფლიოში მითით ხოცვა-ჟლეტაზე. მე სულაც არ ვაპირებ უარვყო სინამდვილე. ჩემი მიზანია დავადგინო სიმართლე და გავაქარწყლო სიყალბე. უნდა ვაღიარო, რომ იყო ბევრი არასასურველი შემთხვევა გადასახლების მიმდინარეობისას, მაგრამ პორტა არასოდეს იძლეოდა მსგავს მითითებებს. პასუხისმგებლობა მსგავს შემთხვევებზე ეკისრება იმ ელემენტებს, რომლებიც შექმნეს გაუსაძლისი მდგომარეობა. რა თქმა უნდა, ყველა სომეხი არ არის ამაში დამნაშავე. ღებულობდნენ რა ომში მონაწილეობას, რომელშიც წყდებოდა თვით სახელმწიფოს არსებობის ბედი, ისინი არ შეიძლება ყოფილიყვნენ იმის იმედზე, რომ ზურგში დაწყებული აჯანყებების მიმართ სახელმწიფოს შემწყნარებულ დამოკიდებულება ექნებოდა. სომხური ბანდები, რომლებმაც შეძლეს სამხედრო ძალების მოწყვეტა არზრუმის ფრონტიდან, სარგე¬ბ-ლ¬ობდნენ მხარდაჭერით და იღებდნენ დახმარებას ყველა სომხური სოფლიდან. როცა მძიმე მდგომარეობაში ვარდებოდნენ, ატყობინებდნენ ამის შესახებ სოფლის მცხოვრებლებს და ისინიც, იარაღდებოდნენ ეკლესიაში შენახული იარაღით და მიიჩქაროდნენ მათ დასახმარებლად. ჩვენ არ შეგვეძლო თვალი დაგვეხუჭა სომხების ძირგამომთხრელ საქმიანობაზე არმიის ზურგში, რომელიც ასუსტებდა მის ბრძოლისუნარიანობას. არმიიდან და ვილაიეთებიდან მირებული ცნობები იძულებულს გვხდიდა მიგვეღო გადამჭრელი ზომები.
ამ მიზეზის გამო წამოიჭრა გადასახლების საკითხი, რომლის გადაწყვეტა გახდა აუცილებელი. მე მინდა ვთქვა, რომ გადასახლება ყველა შემთხვევაში ხორციელდებოდა ორგანიზებულად და მხოლოდ აუცილებლობიდან გამომდინარე. მთელ რიგ ადგილებში დიდი ხნის მანძილზე არსებული მტრობის გამო, მოვლენებმა ჩვენთვის არასასურველი ხასიათი მიიღო. ზოგიერთმა ჩინოვნიკმა გამოავლინა გადამეტებული სისასტიკე. ხშირად მცხვერპლი ხდებოდა უდანაშაულო მშვიდობიანი მოსახლეობა. მე ვაღიარებ ამას.
გადასხლებაზე საუბრის დასრულება არ შეიძლება ისე, რომ არ შევჩერდეთ აქციის განხორციელების დროს დაღუპულთა რაოდენობის საკითხზე. 1916 წ. 7 დეკემბრის შინაგან საქმეთა სამინისტროს მოხსენებაში ნათქვამია, რომ გადასახლებულ იქნა 702900 ადამიანი რომელზეც 1915 წელს დაიხარჯა 25 მლნ. , ხოლო 1916 წ. დეკემბრამდე - 86 მლნ. კურუში, წლის დასასრულისტვის კიდევ განზრახული იყო 150 მლნ. კურუშის დახარჯვა.
გაუთავებელი ანტითურქული პროპაგანდა ამტკიცებს, რომ გადასახლებული სომხები წინასწარ იყვნენ განწირული სასიკვდილოდ და დაღუპულთა რაოდენობა აღწევდა 2 000 000 ადამიანს. 1915 წ. სახელდებოდა სხვა ციფრიც 300 000 (სამასი ათასი) ყოველწლიურად ის იზრდებოდა და 1980 წელს მიაღწია მიმდინარე ზღვარს. საერთოდ, მოსახლეობის რაოდენობის ზრდა ჩვეულებრივი ბუნებრივი მოვლენაა, მაგრამ კაცობრიობის ისტორიამ არ იცის გარდაცვლილთა რეპროდუქციის მეორე მსგავსი შემთხვევა. ჩვენ არ შევრჩერდებით იმაზე ვინ და როდის დაასახელა ეს ციფრები. გადასახლების მიმდინარეობისას ხალხი იხოცებოდა სხვადასხვა მიზეზის გამო, ნაწილი იღუპებოდა ავადმყოფობების შედეგად, ნაწილი - კლიმატის მკვეთრი ცვლილების, გარემო პირობებისა თუ გზის სიძნელეების გამო, ნაწილი გახდა თავდასხმების მსხვერპლი, რომელიც ხორციელდებოდა ზოგიერთი თანამდებობის პირის დანაშაულებრივი ქმედებების შედეგად. უნდა აღინიშნოს ბევრი იყო მმსხვერპლი აჯანყებების ჩახშობის დროს, რომელიც დაიწყო ომში თურქეთის მონაწილ-ეობამდე და გრძელდებოდა გადასახლების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებამდეც 1916 წ. ჩათვლით. არც თუ ცოტა დაიღუპა სომეხ მოხალისეთაგანაც, რომლებიც იმყოფებოდნენ რუსული არმიის რიგებში, სიკვდილი არც მათ უვლიდა გვერდს. დაღუპულთა რომელი ნაწილი შეიძლება ჩაითვალოს მკვლელობების მსხვერპლად? ბრძოლებში დაღუპულებს უდანაშაულო მსხვერპლად ვერც ერთ შემთხვევაში ვერ ჩათვლი. უდანაშაულო მსხვერპლს არ მიეკუთვნებიან მთელს თურქეთში მძვინვარე ტიფის ეპიდემიით, ყვავილითა და სხვა დავადებებითა და შიმშილით გარდაცვლილები. ავადმყოფობები და შიმშილი თანაბრად აწუხებდა როგორც თურქებს, რომლებიც იმყოფებოდნენ თავიანთ სახლებში ასევე სომხებს, რომლებსაც არ შეხებიათ გადასახლება. პირველ მსოფლიო ომში სამხედრო მოქმედებებისას თურქეთის დანაკარგი შეადგენდა 550000 – 600000 ადამიანს, გარდა ამისა, ორ მილიონზე მეტი დაიღუპა ავადმყოფობებისგან, შიმშილისგან, სომეხთა და ბერძენთა ბანდებისგან, რომლებიც ხოცავდნენ მშვიდობიან მოსახლეობას ზურგში, ანუ ისეთი მიზეზების გამო, რომელიც არ იყო დაკავშირებული უშუალოდ საომარ ოპერაციებთან. ამიტომაც დაღუპულთა ეს კატეგორიაც ამოსაღებია ჩვენი გათვლებიდან. შეიძლება თუ არა მსხვერპლის რიცხვს მივაკუთნოთ ისინი ვინც ვერ გაუძლო კლიმატის გამოცვლას და გზის სიძნელეებს? ჩვენ შეიძლება გვისაყვედურონ, რომ სახლში დარჩენის შემთხვევაში მათ შეეძლოთ თავიდან აეცი¬ლებინათ სიკვდილი. მართალიც იქნებიან,მაგრამ არ ითვალისწინებენ იმას, რომ იმ ხალხებს შორის რომლებსაც ებრძოდა თურქეთი პირველ მსოფლიო ომში იყვნენ სომხებიც, რომლებიც ცხოვრობდნენ თურქეთის ტერიტორიაზე და ითვლებოდნენ თურქეთის ქვეშევმრდომ ხალხად. ამიტომ არავის არ შეუძლია უარყოს ის, რომ სომხები ომში მონაწილეობდნენ თურქეთის მტრების მხარეს. რუსეთის მეფის დეპეშის შინაარსი, რომელიც გაგზავნილ იქნა რუსული ჯარის მეთაურობისთვის ბაიზათის ფრონტზე ვანის აღების შემდეგ 1915წ. 18 მაისს ჩვენი აზრით არ საჭიროებს კომენტარს. მეფე ითხოვდა „გადაეციით ვანის მოსხლეობას მადლობა ერთგულებისათვის". თავისი არსით მეფის დეპეშის გამოძახილია პარიზის გაზეთ „ტემპს"-ის 1915 წ. 13 აგვისტოს პუბლიკაცია „ომის დაწყებისთანავე არამი შეელია რა მშვიდ ცხოვრებას, მიატოვა სააქმები, იარაღს მოკიდა ხელი და სათავეში ჩაუდგა აჯანყებას ვანში. ახლა როცა რუსეთმა აიღო ვილაიეთი, ომში ბრწყინვალედ მებრძოლი სომხებისადმი მადლიერების ნიშნად არამი დანიშნა გუბერნატორად." საუბარია არამ მამუკიანზე. მეორე პუბლიკაცია 1916წ 9 თებერვლის „სოლე დე მიდი"- ში. „ ჩვენამდე მოღწეული ცნობების თანახმად, მუსიე საზონოვმა დუმაში განაცხადა, რომ 10 000 სომეხი ვანში არამ მამუკიანის მეთაურობით ერთი თვის განმავლობაში უწევდა წინააღმდეგობას თურქეთის არმიას და რუსების მოსვლამდე აიძულა კიდეც უკან დაეხიათ. 30 000 სომეხი რევოლუციონერი სასუნის მთებში აგერ უკვე ცხრა თვეა უიმედოდ აგრძელებს ბრძოლას გაერთიანებული რუსული არმიისა და სომეხი მოხალისეების მოსვლის მოლოდინში. საზონოვს ეკუთვნის ასევე სიტყვები: „სომხები ამ ომში რუსებთან ერთად იბრძვიან ოსმალეთის იმპერიის წინააღმდეგ"
ასე რომ, ეჭვგარეშეა, რომ თურქეთის სომხები თურქეთის მიმართ მტრულად განწყობილი სახელმწიფოების მხარეს იყვნენ. მოგვიანებით ეს მათ სერვში თვითონაც დაადასტურეს. საინტერესოა ამ თვალსაზრისით თურქეთის იმ დროიინდელი გენშტაბის უფროსის გენერალ ბრონსატის მოგონებები, რომელიც გამოქვეყნებულია ,,Deitche Algemeine Zeitung" (1921წ. 4 ივლისი): „სომეხთა განსახლების ადგილებდან ამოღებული უთვალავი სა¬ა-გ¬იტაციო ფურცელი, წამქეზებლური ბროშურები, საბრძოლო მასალები და სხვ. ადას¬ტ¬უ¬რ¬ე-ბდა, რომ ამბოხება მზადდებოდდა და ფინასდებოდა ერთი წლით ადრე რუსების მიერ. სტამბულში მიღებულ იქნა შეტყობინებები, რომ თურქეთის მაღალ სამხედრო და სახელმ¬წი-ფო ჩინოვნიკებზე დაგეგმილი იყო თავდასხმები. და ბოლოს აშკარა თურქოფობის ხოსე არ¬ფ-ას ცნობა: „1914 წ. სარიყამიშთან თურქთა მარცხის შემდეგ რუსების მერ ოკუპირებულ თუ¬რ¬ქ¬-ულ ტერიტორიებზე ჩამოვიდნენ სომეხ მოხალისეთა პოლკები, რომლებიც კავკასიის და თუ-რქეთის სომხებისაგან შედგებოდა. ერთ ერთ ასეთ პოლკს მეთაურობდა ცნობილი სისხ¬ლ¬ის¬-მსმელი ვინმე ანდრანიკი... ეს სომხები, შური¬ს¬ძ¬იების მიზნით, ქურთების მიერ დახოცილ თა-ნ¬¬ამემამულეთა სამაგიეროდ, სჩადიოდნენ გაუგონარ მხეცობას. მათ მიერ 1915 წ. და 1918 წლებს შორის თურქეთის აღმოსავლეთ ვილაიეთებში დახოცილ იქნა 600 000 ქურთი."
სომხების გადასახლება გამოწვეულ იყო იმით, რომ ისინი ეკუთვნოდნენ მტრულ ბა¬ნ¬ა-კს. მათ სამოქალაქო კუთვნილებას მნიშვნელობა არა აქვს. ხიროსიმასა და ნაგასაკის მცხ¬ოვ¬რ¬ე-ბ¬¬ლები, რომლებიც დაიღუპნენ ატომური დაბომბვის შედეგად, არ იყვნენ ჯარისკაცები. იღუპებოდნენ მშვიდობიანი მცხოვრებლები ლონდონშიც, გერმანელთა მიერ განხო¬რც¬იე¬ლ-ებული დაბობვების დროს, იხოცებოდნენ ასევე ბელგიისა და ჰოლანდიის მშვიდობიანი მცხოვრებლები პირველი მსოფლიო ომის დროს, თურქეთმა კი გადაწყვიტა არ დაეხოცა თავისი მტრები არამედ გაესახლებინა ისინი. მაშინდელი პირობებისა და შესაძ¬ლე¬ბლობების გათვალისწინებით, გადასახლების შედეგად გზაზე დაღუპული სომხების მიზანმი-მართული გენოცი¬ს მსხვერპლად გამოცხადება სულ მცირე უსამართლობაა. ჩემი მოსაზრების დამადასტურებლად მოვიტან კონკრეტულ მაგა¬ლ¬¬ითებს: თურქეთის განმანთავისუფლებელი ბრძოლების დროს ფრანგები იძულებული გახდნენ დაეტოვებინათ მარაში. ფრანგებთან ერთად 1920 წ. 10 თებერვალს ქალაქი დატოვა 5 ათ¬ასმა სომეხმა. უკანდახევა გრძელდებოდა 14 თებერვლამდე. შედეგი: „ მარაშში დატოვებულ იქნა 200 ცხედარი, მათ შორის 7 ოფიცრის,ასევე მაიორ მარტის გვამი, 200, მათ შორის 11 მძიმედ დაჭრილი, 150 ადამიანს გაეყინა ფეხები, გზაში დაიღუპა 2000 – 3000 სომეხი." ისმის კითხვა: ეს სომხები ფრანგებმა დახოცეს? და მაინც, უნდა ვაღიაროთ, რომ ადამიანები გზაში იღუპებოდნენ თავდასხმების შედეგადაც. პასუხისმგებლობა მოხდარზე ადგილობრივ ხელისუფლებას ეკისრება, რომელმაც ვერ უზრუნველყო გადასახლებულთა სათანადო დაცვა. რიგ შემთხვევბში ადგილი ქონდა ხელშემწყობ დანაშაულობებსაც, მაგრამ ხელისუფლებამ სასწ¬რაფ¬¬ოდ მიიღო ზომები, დააპატიმრა დამნაშავეები და გადასცა ტრიბუნალს. ბევრი გასამართ¬ლებ¬ული ჩამოხრჩობილ იქნა.
მაინც რამდენია სინამდვილეში უდანაშაულოდ დაღუპული? ამის აბსოლუტურად ზუსტად განსაზღვრა შეუძლებელი იყო მაშინაც, დღეს კი ეს უბრალოდ ამოუხსნელი ამოცანაა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ჩვენ მაინც შევეცდებით პასუხი გავცეთ ამ კითხვას. დაღუპულთა რიცხვში შედის მთელი დანაკარგი ომის დაწყებიდან ანტანტის მიერ თურქეთის ოკუპაციამდე. ახლა, როგორც უკვე აღინიშნა, მსხვერპლის რაოდენობად ორ მილიონს მიიჩნევენ. მაგრამ, ტოინბის გამოთვლით, რომელიც მოტანილია „ცისფერ წიგნში" დაღუპულ სომეხთა რაოდენობა 600 ათას კაცს შეადგენს. გამოთვლის მეთოდი მარტივია: აღებულია სომეხთა რაოდენობა ომამდე და ომის შემდეგ, მათ შორის სხვაობა კი იძლევა ჩვენთვის საინტერესო ციფრს. დღეს კი, ეს ოპერაცია, დაზუსტებული მონაცემების საფუძვე-ლზე, უფრო წარმატებით შეგვიძლია ჩავატაროთ. ერთა ლიგის კომიტეტის მონაცე¬მებით პირველი მსოფლიო ომის დროს თურქეთიდან რუსეთში ემიგრირებულ იქნა 400- 420 ათასი სომეხი. ეს ციფრი მოტანილი აქვს თავის მოხსენებაში ფრიტიოფ ნანსენს. აქ მხედველობაშია მიღებული თურქეთის სომხები, რომლებიც ომის შემდეგ ცხოვრობდნენ რუსეთში. თურქეთსა და რუსეთს შორის ომი დამთავრდა 1921წ. 16 მარტს. ამრიგად, ნათელია, რომ ამ რიცხვში შედიან ისინი, რომლებიც რუსეთში გადავიდნენ 16 მარტამდე. 1921 წ. სტამბულის პატრიარქი გვატყობინებს, რომ ოსმალეთის იმპერიაში ამ დრომდე ცხოვრობდა ( სევრის ხელშეკრულების დადებამდე) 685 ათასი სომეხი, სამშობლოში დაბრუნებული ლტოლვილების ჩათვლით. ე.ი. რუსეთში მცხოვრებთან ერთად თურქეთის სომხების საერთო რაოდენობა აღწევს 1 045 000 კაცს. რამდენადაც თურქეთის სომხური მოსახლეობის რაოდენობა 1914 წ. შეადგენდა 1300000 კაცს, შესაბამისად ომის წლებში დაღუპულთა საერთო რაოდენობა არ აღემატება 300 ათას კაცს. შევამოწმოთ ეს მონაცემები სხვა მეთოდითაც. ტოინბი უკვე ციტირებულ წყაროში აღნიშნავს, რომ 1916 წლის 5 აპრილს ზორში, დამასკოსა და ალეპოში იმყოფებოდა 500 ათასი გადასახლებული სომეხი. რამდენადაც გადასახლების ოპერაცია გრძე¬ლ¬დ¬¬ებოდა 1916 წ. ოქტომბრამდე და გადასახლებულებიც მხოლოდ ამ სამ რაიონში არ იყვნენ თავმოყრილი, ეს ციფრი 1916 წლის ბოლოსათვის ბუნებრივია უფრო მეტი იყო. გადასახლებულთა საერთო რაოდენობა, როგორც აღინიშნა, შეადგენს 702900 კაცს. თუ მივიღებთ თუნდაც იმას, რომ 5 აპრილისთვის ყველა ცოცხალი, გადასახლებული სომეხი შეკრებილი იყო მითითებულ სამ რაიონში და ყველა გადასახლებული ამ თარიღის შემდეგ დაიღუპა, ამ შემთხვევაშიც კი დაღუპულთა საერთო რაოდენობა 200 000 არ აღემატება. მაგრამ, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ გადასახლებულები განთავსებული იყვნენ არა მარტო ზორში, დამასკოსა და ალეპოში და რომ გადასახლება გრძელდებოდა 1916 წ. 5 აპრილის შემდეგაც, მაშინ გასაგები იქნება, რომ გადასახლების დროს დაღუპულთა რიცხვი ასი ათასზე საგრძნობლად ნაკლებია; და ამ დანაკარგების დიდი უმრავლესობა მოდის მეტწილად სამხედრო ოპერაციების მიმდინარეობისას დაღუპულებზე და არა გადასახლე-ბულებზე.
გამოთვლის კიდევ ერთი მეთოდი მიღებულ იქნა თურქეთის რესპულიკის საფუძველზე. მოსახლეობის პირველი აღწერა თურქეთის რესპუბლიკაში ჩატარებულ იქნა 1927წ. ამ დროისთვის ქვეყანაში ცხოვრობდა 123602 სომეხი. ფრანგული აღწერით 1931წ. საფრანგეთში ცხოვრობდა თურქეთიდან გამოსული 35 000 სომეხი, მათ შორის 5114-მა იმ დროისთვის უკვე მიიღო ფრანგული მოქალაქეობა.
კანადური წყაროები გვიჩვენებენ, რომ 1912 – 1924 წლებს შორის კანადაში თურქეთიდან ჩავიდა 1244 სომეხი. ამ პერიოდში ამერიკაში თურქეთიდან ემიგრირებულ იქნა 34136 სომეხი, 1928 წ. საბერძნეთში აღირიცხებოდა 42200 სომეხი ემიგრანტი.
ბულგარული სტატისტიკით სომეხ – გრიგორიანთა რაოდენობა ქვეყანაში 1920 წელს - 10958, ხოლო 1926 წელს -25402 იყო.
სხვაობა 15000 შეადგენს სწორედ თურქეთიდან ემიგრირებულთა რაოდენობას. ერთა ლიგის სტატისტიკიდან ირკვევა რომ 2500 სომეხი ემიგრირებულ იქნა კვიპროსში. სომეხ გადასახლებულთა რიცხვი არაბულ ქვეყნებში და ირანში ოვანესიანის მიერ განისაზღვრა შემდეგნაირად:
სირია – 100000
ლიბანი – 5000
იორდანია – 10000
ეგვიპტე – 40000
ერაყი – 25000
ირანი – 50000.
ყველა ეს ციფრი, რომ შევკრიბოთ და მას მივუმატოთ რუსეთში ემიგრირებული 420 000 სომე¬ხი, მივიღებთ 824 560, ანუ დამრგვალებულად - 825 000 ადამიანს. თუ გავითვალისწინებთ ევროპის სხვა ქვეყნებში განსახლებულ კიდევ 50 000 სომეხს, რომლებიც აღწერის დროს არ ჩაუთვლიათ, მაშინ სომხების საერთო რაოდენობა, რომლებმაც თურქეთი დატოვეს, აღწევს 875 000 ადამიანს, ხოლო თურქეთში დარჩენილი 123 000 ჩათვლით იქნება – 998 000 კაცი. თუ ამ ციფრს გამოვაკლებთ 1914 წ. მონაცემებით თურქეთის სომხური მოსახლეობის რაოდენობას, 1 300 000 კაცს, მაშინ დარჩება 302.000.
ამრიგად, რა მეთოდითაც არ უნდა დავთვალოთ, საერთო დანაკარგი სომხებისა პირველ მსოფლიო ომში არ აღემატება 300 000 ადამიანს ( რადგანაც სომეხი ხალხი უშუალოდ მონაწილეობდა ომში, ჩვენ მიზანშეწონილად ჩავთვალეთ ზუსტად ასეთი შეფასება მიგვეცა) ვითვალისწინებთ რა სომეხთა დაღუპვის სხვადასხვა მიზეზებს, ჩვენ შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ უშუალოდ გადასახლებასთან დაკავშირებული მიზეზებით, მითუმეტეს უიარაღო დეპორტირებულთა მკვლელობების შედეგად, იმაზე ბევრად ნაკლები ხალხი დაიღუპა, ვიდრე მსხვერპლთა საერთო რიცხვშია მითითებული.
მკვლელი მკვლელად რჩება, მას გამართლება არა აქვს. ჩვენ არ ვამართლებთ სომხებს, რომლებიც ხოცავდნენ თურქებს, ასევე არ ვამართლებთ თურქებს, რომლებიც კლავდნენ სომხებს. ვიმეორებთ: სომეხთა მკვლელობები არ ხდებოდა მთავრობის მითითებით, პირიქით, ეს უკანასკნელი მკაცრად, თვით სიკვდილითაც კი, სჯიდა, იმ პირებს, რომლებიც შემჩნეული იყვნენ დანაშაულის ჩადენაში.
ამრიგად „ დაშნაკცუტუნის" ლიდერთა ოცნება - მიეტაცებინათ თურქეთის ნაწილი, რათა მოეხდინათ „ზღვიდან ზღვამდე გადაჭიმული დიდი სომხეთის" გეგმის რეალიზება - დამთავრდა თურქეთიდან სომხების გასახლებით. ჯერ კიდევ ცოცხალი დათვის ტყავის გაყოფა ნაადრევი აღმოჩნდა. ბედის ირონიით, 1917 წ. რევოლუციის შემდეგ რუსეთი გამოვიდა ომიდან, რუსულმა არმიამ დატოვა დაპყრობილი ტერიტორია, მასთან ერთად ასობით ათასი სომეხი გადმოვიდა ამიერკავკასიაში და დასახლდა ქართულ და აზერბაიჯანულ მიწებზე.
1917წ. 20 ნოემბერს სახკომსაბჭომ გამოაცხადა: ,,ჩვენ ვაცხადებთ, რომ ხელშეკრულება თურქეთის დანაწილებაზე და მისთვის ,,სომხეთის ჩამოჭრაზე" ბათილადაა ცნობილი და გაუქმებულია როგორც კი შეწყდება სამხედრო მოქმედებები, სომხებს გარანტირებული ექნებათ უფლება განსაზღვრონ თავიანთი ბედი."
ბოლშევიკურმა გადატრიალებამ რუსეთში და მათმა პოლიტიკამ „სომხური საკითხის" მიმართ დაშნაკებში (რომლებიც ასე ახლო იყვნენ სანუკვარ მიზანთან) დაბნეულობა გამოიწვია. დაშნაკთა ხელმძღვანელები ყოველ ჯერზე სომეხ ხალხს კვებავდნენ ილუზიებით, უნერგავდნენ მას აუხდენელ იმედებს „დიდი სომხეთის" შესახებ და ირწმუნებოდნენ, რომ „დაშნაკცუტუნს" ამ საქმეში მხარს უჭერენ უძლეველი ძალები, ეყრდნობოდნენ რა ხან რუსეთს, ხან ინგლისსა და საფრანგეთს. ამ ქვეყნების ინტერესები ,,სომხურ საკითხში" ნამდვილად ემთხვეოდა ერთმანეთს, თუმცა ეს დაინტერესება ნამდვილად არ ნიშნავდა იმას, რომ ისინი მზად იყვნენ გაეწიათ ყოველმხრივი და ფართომასშტაბიანი დახმარება, რომლის გარეშეც ,,დაშნაკცუთუნის" გეგმები თავიდანვე მარცხისთვის იყო განწირული.
--------------------------------------------------------
ЦГИАГ. Ф., 257, Д., 454, оп., 2, л.73-78(об). С подлинным верно: Делопроизводитель Особого Отдела Канцелярии НаместникаЕго императорского величества на Кавказе (подпись)17 апреля 1909 г.
,,msoflio istoria" – X-XI ss. somexi avtoris stefanos taronelis (asoRiki) ZiriTadi naSromi. mi¬si naSromis pirveli ori nawili warmoadgens winamorbedi istorikosebis Sromebis kompilacias, mes¬ame nawili gadmogvcems somxeTis istorias IX s. bolodan XI s. dasawyisamde. stefanosi ,,istoriis" bolo nawilSi aRwerili movlenebis Tanamedrovea da am nawilSi misi Sroma pirvelxarisxovan wyaros warmoadgens. Tumca gavida saukuneebi da somxebma moisurves, rom Turqebs maTTvis daeTmoT teritoriebi saxelmwifos Sesaqmnelad.
osmaleTis imperiis pirveli mmarTvelebi ar endobodnen somxebs da Sesabamisad gaTavisuflebul iq¬n¬en samxedro valdebulebisagan, Tumca, imperiis dasustebis periodSi iZulebuli iyvnen isinic gae¬wv¬iaT. samwuxarod, maT ar gaiTvaliswines im sulTanTa sifrTxile, romlebic somxebs ukrZalavdnen armi¬aSi samsaxurs.
Тернон И. Размышления о геноциде/ http :// www . hrights . ru
Центральный комитет Общества «Единение и Прогресс» Стамбульский полномочный президиум комитета «дашнакцутюн» в книге К.Гюрюн. Армянское Досье. Баку, 2003, gv
О.Качазнуни. Дашнакцутюн больше нечего делать.
R. de Zara. Mustafa Kemal, Dictateur. Paris, 1936, gv., 159-160
С.М Степанянц. Сопротивление армян геноциду в годы первой мировой войны. М.,1998, gv., 5.
M.P.Price. A. History of Turkey. London, 1956, gv., 91.
С.Price. The Rebirth of Turkey, gv., 86-87.
С.М Степанянц. Сопротивление армян геноциду в годы первой мировой войны. М.,1998, gv.,
5
С.М Степанянц. Сопротивление армян геноциду в годы первой мировой войны. М.,1998, gv.,.5
F.Valyi. Revolutions in Islam, gv., 233-234.
Кертох Ст. Армянская церковь в годы Первой мировой войны. Первопрестольный Эчмиадзин, 2003, gv., 206.
iqve.
ЦГИАА., ф. 57, оп. 2, д. 81, п. 75, л.295.
Р. Бекгулянц . По Турецкой Армении. Ростов-на-Дону, 1914, gv., 13
iqve.
Е.Парсамян Е. Самооборона Тарона и избиения 1914-1915 гг.Фрезно (США), 1920, gv., 56.
К.Гюрюн. Армянское досье.
Погосян A.M. История Зейтуна. Ереван, 1969, gv., 386
К.Гюрюн. Армянское досье. gv., 64
iqve.
iqve.
iqve.
iqve.
iqve.
http://www.devletarsivleri.gov/yayin/osmanli/ermenikatliam/ katliamlistesi.htm
К.Гюрюн. Армянское досье. gv., 55.
Там же, gv., 58.
Норашхарян Л. Зейтун в 1914-1921 гг. Ереван, 1989, gv., 37-38
К.Гюрюн. Армянское Досье. gv.,.78.
Погосян A.M. История Зейтуна. Ереван, 1969, gv., 386.
К.Гюрюн. Армянское досье. gv., 88.
iqve.
А.М. Погосян. История Зейтуна. На арм. яз. Ереван, 1969, gv., 386.
Норашхарян Л. Зейтун в 1914-1921 гг. Ереван, 1989, gv., 37-38.
Э. Файгл. Правда о терроре. Армянский терроризм - истоки и причины, 2000
К.Гюрюн. Армянское Досье. gv., 154.
iqve.
К.Гюрюн. Армянское Досье. gv.,. 156.
A.I.Sabis. Harp Hatiralanm. Cilt 2. Ankara, 1951, gv., 218, 219, 205.
Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества (XIX-XX вв.), Под ред. Р. Мустафаева, Баку, 2002, gv., 47-48.
К.Гюрюн. Армянское Досье. gv., 174.
iqve.
Дж. Алиев, Б. Будагов. Турки и армяне: "геноцид" исторической правды. Журн. "Азербайджан и азербайджанцы" №№ 5-6, 2002; Ж. Малевил. Армянская трагедия 1915 года. 1990.
Э. Файгл. Правда о терроре. Армянский терроризм - истоки и причины. 2000; V. Quliyev. Azerbaycanda ermani zulmu. 1999
Rafael de Nogales. For years beneath the Crescent. 1926; http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/eiTnenikatliamlistesi.htm; История - это причина армянского терроризма. Список Л. Микучадзе. Газ. "Эхо", 23 октября 2002.
Georges de Maleville. La Tragedie Armenienne de 1915. 1988
Дж. и К. Маккарти. Тюрки и армяне. 1996; Э. Файгл. Правда о терроре. Армянский терроризм - истоки и причины. 2000; И. Алиев. Шуша. Журн. "Возрождение-XXI век" № 31,2000.
Теодик. Голгофа армянского духовенства. Нью-Йорк, 1985, gv., 96.
პატივცემულო მკითხველო, თუ თქვენ გეეჭვებათ ზემოთ მოტანილი ცნობების სისწორე, აღვნიშნავთ, რომ აფხაზეთში მიმდინარე რუსეთ-საქართველოს ომის დროს, თურქეთიდან დევნილი სომხების შთამომავლებმა (ამ სიტყვების დასადასტურებლად, რომ ისინი მართლა წარმოადგენენ თურქეთიდან 1915 წელს გამოქცეული სომხების შთამომავლებს, მოვიტანთ თვითონ სომეხი ავტორების ცნობებს: ,,სომხურ სოფელს აფხაზეთში 125 წელი შეუსრულდა. 2004 წ. 20 სექტემბერს აფხაზეთში ჩატარდა საზეიმო ღონისძიებები, რომელიც მიეძღვნა სოფელ მცარას (მეც არა) 125 და ამავე სკოლის 120 წლისთავს. როგორც ამცნეს ღეგნუმ-ის კორესპონ¬დენტს სომხური გაზეთის ,,ერკრამას"-ის რედაქციაში, მცარა წარმოადგენს აფხაზეთში ამშენის სომხების მიერ დაარსებულ ერთ-ერთ პირველ დასახლებას, რომლებმაც მიატოვეს თავისი სამშობლო დასავლეთ Aარმენიაში (დღევ. თურქეთი) ოსმალთა მხრიდან შევიწროების გამო.საზეიმო ღონისძიებაში მონაწილეობას იღებდნენ მრავალრიცხოვანი სტუმრები კრასნოდარის მხარიდან, მათ შორის იყო სამხრეთ რუსეთის სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის ეპარქიის მეთაური, ეპისკოპოსი მოვსეს მოვსესიანი" http://www.apsny.ru/ethnic/ethnic.php?page=con¬tent/armenian/armenian.htm). რომლებიც ჩვენს გვერდით ცხოვრობდნენ იარაღი აღმართეს იმ სახელმწიფოს წინააღმდეგ, სადაც ცხოვრობდნენ, ხოცავდენენ იმ ხალხს, რომელმაც ოდესღაც შეიფარა. ამჟამად ამ სტრიქონების ავტორის სახლში, სოხუმში ცხოვრობს ამ ხალხის წარმომადგენელი. ჩანს, ხალხის ფსიქიკა არ იცვლება, სხვადასვა ისტორიული პერიოდის შედარება ამას თვალნათლივ ადასტურებს.
К.Гюрюн. Армянское Досье. gv., 215.
Теодик. Голгофа армянского духовенства. Нью-Йорк, 1985, с. 95.
Э. Файгл. Правда о терроре. Армянский терроризм - истоки и причины. 2000; 3. Буниятов. Почему Сумгаит? Известия Академии наук Азербайджанской ССР. Серия истории, философии и права. № 2, 1989
Е.Парсамян Е. Самооборона Тарона и избиения 1914-1915 гг. Фрезно (США), 1920, გვ. 56
Воспоминания о Большом Геноциде (1915-1965). Бейрут, 1965, გვ. 532
С.М Степанянц. Сопротивление армян геноциду в годы первой мировой войны. М.,1998, გვ.7
Айказ А. Шапин-Гарахисар и его героическое сражение. Нью-Йорк, 1957, გვ. 138.
дик. Голгофа армянского духовенства. Нью-Йорк, 1985, გვ. 95
Айказ А. .... გვ. 138.
იქვე.
К.Гюрюн. Армянскл Досье. გვ231.
Адамян Д. Киликийские эпизоды: Фынтыджагское сражение. Париж, 1921, გვ. 28
იქვე.
Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества (XIX-XX вв.), Под ред. Р. Мустафаева, Баку, 2002, გვ. 47-48
იქვე.
იქვე.
იქვე.
იქვე.
История - это причина армянского терроризма. Список Л. Микучадзе. Газ. "Эхо", 23 октября 2002.
http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osinanli/ermenikatliamlistesi.htm; Armenian allegations: Myth and Reality. A Handbook of Facts and Documents. 1987; Turkkaya Ataov. An Armenian falsification. 1985.; Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества (XIX-XX вв.), Под ред. Р. Мустафаева, Баку, 2002, გვ.47-48.
http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/ermenikatliamlistesi.htm.
А. Лалаян. Контрреволюционный "Дашнакцутюн" и Империалистическая война 1914-1918 гг. В сб.: История Азербайджана по Документам и публикациям. Баку: Элм, 1990, с. 100 (Далее История Азербайджана...).
იქვე.
К.Гюрюн. АрмянскоДосье. გვ.237
იქვე.
К.Гюрюн. АрмянскоДосье. გვ.237.
იქვე, გვ. 238.
H. Arfa. The Kurds. London, 19f,8, გვ. 25-26
G. Boudiere. Notes sur la Campagne de Surie-Cilicie. L Affaire de Maras. Turcica, tome IX/2-Х, 1978, გვ. 160
К.Гюрюн. Армянское Досье. გვ.254.
იქვე, გვ.255.
I. Ferenczi International Migration, vol. 1. N. Y., 1929, გვ. 891
R. Mirak. Armenian Emigration to the US to 1915.
Milletler Cemiyeti A. 33-1927
.
Annuaire statistique du Royaume de Bulgarie 1931, გვ. 35.
The Ebb and Flow of the Armenian Minority in the Arab Middle East.-Middle-East journal, vol, 28, № 1, winter 1974, გვ. 20

[1]К.Гюрюн. Армянское Досье. გვ. 267.
[1]Образование Союза Советских Социалистических Республик. М., Наука, 1972, გვ. 24.

Прочитано : 10